Nông thôn Nam Bộ – Những vấn đề của hôm nay

Việt Nam đang trong quá trình hiện đại hóa nền sản xuất vật chất trong đó nổi bật là chuyển đổi – tái cấu trúc cơ cấu kinh tế, và là ngành sản xuất thu hút nhiều lao động nhất trong quốc gia, nông nghiệp Việt Nam dĩ nhiên phải chịu tác động to lớn và toàn diện của quá trình chuyển đổi ấy, trong đó có việc chiếm hữu – sử dụng ruộng đất. Nhìn chung ở đây tất yếu phải diễn ra một quá trình tập trung ruộng đất tức hình thành cơ cấu kinh tế mới làm tiền đề cho việc phát triển sức sản xuất trong nông nghiệp. Quá trình ấy luôn có hai kiểu thức là tập trung ruộng đất theo quy luật và tập trung ruộng đất không theo quy luật, tức tập trung ruộng đất phi kinh tế. Những hiện tượng như đám quan chức tiêu cực biến thành địa chủ mới ở Cà Mau trước đây hay lối quy hoạch bừa bãi, đền bù bậy bạ mà thực chất là mua rẻ bán đắt ruộng đất của nông dân ở nhiều địa phương vài năm nay chính là biểu hiện của quá trình tập trung ruộng đất phi kinh tế, chuyện đó dĩ nhiên phải kiên quyết ngăn chặn. Nhưng trong không ít trường hợp có thể nói việc nông dân bỏ ruộng phổ biến từ Nam ra Bắc hiện nay là dấu hiệu của quá trình tập trung ruộng đất theo quy luật, tức sức ép của kinh tế hàng hóa – cơ chế thị trường sẽ buộc một bộ phận nông dân phải chuyển qua làm nghề khác, việc chiếm hữu và sử dụng ruộng đất sẽ phải chuyển về tay một bộ phận nông dân có vốn liếng và giàu kinh nghiệm sản xuất, biết tổ chức sản xuất và thích ứng tốt với thị trường. Những biểu hiện trên bề mặt của quá trình ấy dĩ nhiên rất tàn nhẫn, chẳng hạn một bộ phận nông dân sẽ bị bần cùng hóa về mặt kinh tế, trở thành tầng lớp vô sản nông thôn (nhiều nạn nhân trong vụ sập cầu Cần Thơ năm 2007 là thuộc loại này), nhưng đó là điều tất yếu. Cho nên điều cần suy nghĩ về vấn đề này không phải là làm sao cho nông dân không bỏ ruộng, mà là làm sao để một mặt thúc đẩy quá trình ấy thật nhanh nhằm sớm ổn định kinh tế nông nghiệp, một mặt giảm thiểu tối đa những tác động tiêu cực về mặt xã hội của quá trình ấy để bảo đảm đời sống của bộ phận nông dân không còn ruộng và giữ gìn trật tự xã hội ở khu vực nông thôn, vì trên bình diện xã hội thì bần cùng hóa luôn dẫn người ta tới chỗ lưu manh hóa. Ở đây ngoài chiến lược đúng đắn phải có chính sách nhất quán đi kèm hệ thống các biện pháp kinh tế – xã hội phù hợp, chứ không thể hô hào lương tâm chay hay nhân đạo suông.

Từ góc độ pháp lý, còn một điểm cần nói thêm về quyền sở hữu ruộng đất . Trên bình diện chính trị thì dĩ nhiên đất đai cũng như sông biển rừng núi ở Việt Nam đều là sở hữu toàn dân, nhưng trên bình diện kinh tế thì một phần các tài nguyên ấy lại phải thuộc quyền sở hữu của những pháp nhân cụ thể. Nhưng quyền sở hữu gồm ba nội dung tức quyền sử dụng, quyền định đoạt và quyền chuyển nhượng, nên trong hoàn cảnh Việt Nam hiện nay, nội dung quyền định đoạt trong quyền sở hữu đất đai là đối tượng cần được pháp luật quan tâm chế tài nhất chứ không phải là quyền chuyển nhượng như tập quán trước nay. Bởi nhìn từ một khía cạnh khác thì đất đai còn là một bộ phận hữu cơ của môi trường sống ở nông thôn, không phải cứ sở hữu là có toàn quyền định đoạt theo kiểu đào đất để bán hay đào ao nuôi cá, lấy rễ cây cổ thụ, lấy đá… tùy ý. Dĩ nhiên trong phần lớn các trường hợp nói trên những kẻ thực sự hưởng lợi không phải là người chủ sở hữu, nhưng cần nhấn mạnh rằng những kẻ trực tiếp phá hoại môi trường kiểu này luôn luôn đông hơn và thường chính là những chủ sở hữu nghèo.

Bên cạnh đó, tình hình thực tế cũng như số liệu thống kê đều cho thấy mặc dù là vùng sản xuất nông sản hàng hóa lớn nhất Việt Nam, hơn hai mươi năm qua nông thôn Nam Bộ vẫn chưa được đầu tư phát triển một cách tương xứng. Các chỉ tiêu y tế, giáo dục, phát triển cơ sở hạ tầng… ở đây đều thấp nhất so với toàn quốc, nếu tình hình này tiếp tục kéo dài sẽ có những ảnh hưởng vô cùng bất lợi tới việc nâng cao chất lượng sống của cư dân nông thôn. Nhưng còn có một vấn đề đáng lưu ý hơn tức sự phân chia lợi nhuận giữa khâu sản xuất (nông dân) với khâu phân phối (các doanh nghiệp và tư thương thu mua nông sản hàng hóa), vì nó tác động trực tiếp tới mức sống, quyết định mức độ tích lũy để tái đầu tư của từng gia đình nông dân – đơn vị cơ sở và do đó cũng chi phối tiềm năng phát triển kinh tế – xã hội lâu dài của nông thôn Nam Bộ. Đây cũng là tình hình chung trong cả nước, chẳng hạn năm trước ở miền Bắc nông dân trồng vải bị ép giá tới mức chỉ bán được 500 – 300 đồng/kg! Ở đây có thể nhắc lại một tổng kết rất đáng suy ngẫm về quan hệ lợi ích giữa nhà nông và người buôn của Kế Nhiên nước Việt thời Xuân thu “… Sáu năm được mùa thì sáu năm mất mùa, cứ mười hai năm thì có một lần đói lớn. Phàm giá gạo mua hai bán mười thì có hại cho nhà nông, mua chín bán mười thì có hại cho người buôn. Người buôn bị hại thì của cải không có, nông dân bị hại thì cỏ dại không trừ. Lên không quá mua tám bán mười, xuống không dưới mua ba bán mười thì nghề nông nghề buôn đều được lợi, giá gạo ổn định vật dùng đầy đủ, chợ không thiếu hàng, đó là cái đạo trị nước” (Sử ký, Việt vương Câu Tiễn thế gia, phần Chính nghĩa, dẫn lại từ Việt tuyệt thư). Dĩ nhiên biên độ từ “mua ba bán mười” đến “mua tám bán mười” nói trên được tổng kết trên cơ sở một thực tiễn kinh tế – xã hội xa xưa, nhưng rõ ràng việc xác định những biên độ tương tự như thế là điều cần thiết cho việc phát triển nền nông nghiệp hàng hóa ở Nam Bộ trong hoàn cảnh Việt Nam hiện tại. Cần nhắc lại rằng, trong nông nghiệp thì lao động không đồng nghĩa với sản xuất – người nông dân chỉ lao động để tác động chứ không làm chủ được quá trình sinh học của cây trồng và vật nuôi, đây là chưa nói tới những bất trắc như dịch bệnh, lũ lụt, hạn hán. Người nông dân do đó phải thường xuyên đối diện với mâu thuẫn giữa tiêu dùng và tích lũy, và nếu không có một hệ thống chính sách kinh tế cũng như xã hội được xây dựng trên cơ sở các tính toán khoa học có thể giảm thiểu đồng thời từng bước tiến tới triệt tiêu mâu thuẫn mà nói cho cùng cũng là một bất công xã hội ấy, thì không thể nói tới việc xây dựng một nông thôn Nam Bộ hiện đại và phồn vinh.

Sau cùng, một vấn đề cần quan tâm trong việc xây dựng nông thôn Nam Bộ hiện nay là phương thức sống. Bởi vì bước vào thời kỳ đổi mới từ 1986 trở đi, Việt Nam nói chung và nông thôn Nam Bộ nói riêng cũng bước vào một quá trình tái cấu trúc xã hội với những mục tiêu, động lực và điều kiện hoàn toàn khác trước. Một trong những kết quả của quá trình đang tiếp diễn ấy là cuộc đấu tranh, thỏa hiệp và đan xen giữa nhiều phương thức sống, một cuộc đấu tranh phức tạp không thể tóm tắt trong một mệnh đề. Nhưng dù sao thì Việt Nam cũng phải tiến tới xây dựng một phương thức sống chính thống phù hợp mới có thể khẳng định và bảo vệ được những thành tựu kinh tế xã hội đã, đang và sẽ đạt được trên con đường đổi mới, nên có thể nghĩ tới vấn đề phương thức sống như một yếu tố cấu thành của đời sống văn hóa – xã hội ở nông thôn Nam Bộ hiện nay.