Doanh nghiệp trong đổi mới/sáng tạo: Những lực cản

Không chỉ vấp phải khó khăn trên thị trường thương mại quốc tế, các doanh nghiệp Việt Nam còn gặp vất vả ngay trên sân nhà, do vừa yếu năng lực công nghệ, vừa hạn chế những năng lực khác như trình độ quản trị kinh doanh hay kỹ năng đàm phán. Theo bà Vũ Kim Hạnh, Giám đốc Trung tâm nghiên cứu kinh doanh và hỗ trợ doanh nghiệp – BSA, đây chính là nguyên nhân khiến rất nhiều sản phẩm của doanh nghiệp Việt Nam không thể trụ được trên các kệ hàng siêu thị trong nước, và nhường vị trí cho các thương hiệu của các liên doanh với nước ngoài.

Nhà nước làm khó cho doanh nghiệp

Trong tình hình đó, môi trường kinh tế vĩ mô và thể chế quản lý của Nhà nước chưa tạo điều kiện khuyến khích, thúc đẩy doanh nghiệp bứt phá vươn lên, nếu không nói là một trở lực đáng kể. Ngoài những hệ lụy do phải chịu lạm phát, lãi suất cao – PGS. Trần Đình Thiên cho biết năm 2012, chỉ số về ổn định kinh tế vĩ mô của Việt Nam bị tụt tới 40 bậc, rơi xuống thứ 116 trên thế giới – các doanh nghiệp còn gặp nhiều vướng mắc, rào cản trong thủ tục hành chính. Theo chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan, về cơ bản tình trạng rào cản quan liêu gây vướng mắc cho các doanh nghiệp từ cuối thập kỷ 1990 đến nay vẫn chưa được cải thiện, nếu không nói là càng trầm trọng hơn do vấn nạn tham nhũng gia tăng khiến các doanh nghiệp ‘nản lòng’.

Một nguyên nhân cốt yếu của tình trạng quan liêu và lạc hậu trong quản lý hành chính ở Việt Nam, theo TS. Nguyễn Thanh Mỹ, chủ tịch tập đoàn Mỹ Lan, là các cán bộ quản lý yếu về trình độ và thiếu nghiêm túc cùng tinh thần kỷ luật trong công việc. Những yếu kém này kết hợp với cơ chế xin cho khiến nhiều chính sách của Nhà nước không đến được với doanh nghiệp, hoặc phải khiến doanh nghiệp mất rất nhiều thời gian, công sức mới được đáp ứng nguyện vọng. Ông lấy ví dụ trường hợp doanh nghiệp của ông đã phải mất tới 2 năm đi xin cơ duyệt cơ chế ưu đãi thuế cho sản phẩm tấm dán kính giúp chống bức xạ nhiệt và tiết kiệm 25% năng lượng chạy điều hòa – sản phẩm mà doanh nghiệp của ông tự nghiên cứu và chế tạo sản xuất.

Song trường hợp của Tập đoàn Mỹ Lan vẫn có thể được coi là may mắn, nếu so sánh với quãng thời gian 9 năm (và vẫn đang tiếp tục kéo dài) mà Công ty Vắcxin và Sinh phẩm số I đã và đang trải qua với mong muốn chính đáng là sản phẩm vắcxin cúm A/H5N1 do công ty tự độc lập nghiên cứu được các cấp thẩm quyền trong nước chấp thuận. Đây là sản phẩm đã được thử nghiệm lâm sàng thành công, thậm chí gần đây còn được đối tác Mỹ quan tâm tìm cách cùng liên doanh đầu tư nghiên cứu triển khai, nhưng đến nay công nghệ này vẫn chưa được chấp thuận ở trong nước. “Chúng tôi cũng đã hết cách”, TS. Đỗ Tuấn Đạt, giám đốc công ty thất vọng chia sẻ.

Những điểm sáng R&D

Tuy nhiên, bất chấp những khó khăn khách quan và chủ quan, vẫn có những điểm sáng là các doanh nghiệp Việt Nam liên tục nỗ lực vươn lên, tìm cách đầu tư tự nghiên cứu làm chủ công nghệ, tạo ra những sản phẩm được thị trường chấp nhận và đủ sức cạnh tranh với sản phẩm của nước ngoài. Trong số đó có những thương hiệu còn khá trẻ, ví dụ như An Sinh Xanh, Thiên Dược, hay iNet Solutions (Công ty CP Giải pháp Tin học Tích hợp mở), hoạt động trong những thương hiệu giàu sức sống trong các lĩnh vực rất khác nhau: An Sinh Xanh tự nghiên cứu ra những thiết bị vệ sinh môi trường và phòng cháy chữa cháy có tính năng vượt trội so với nước ngoài, Thiên Dược nghiên cứu làm thảo dược trị khối u, còn iNet Solutions tạo ra các phần mềm quản lý hữu hiệu trên nền tảng mã nguồn mở phục vụ nhiều đối tượng khác nhau², từ các doanh nghiệp tới khối các cơ quan quản lý Nhà nước.

Không chỉ các doanh nghiệp công nghệ khởi nghiệp, mà một số doanh nghiệp sản xuất quy mô lớn với thương hiệu từ lâu đã được biết đến rộng rãi cũng rất cố gắng trong đầu tư nghiên cứu đổi mới công nghệ nhằm tiếp tục nâng cao sức cạnh tranh và giá trị sản phẩm. Điển hình như Công ty TNHH Minh Long I, tấm gương của những nỗ lực tự tìm tòi học hỏi không ngừng nhằm làm chủ và hoàn thiện công nghệ một cách toàn diện trong lĩnh vực sản xuất gốm sứ³, hay Công ty CP Bóng đèn Phích nước Rạng Đông, doanh nghiệp đã mạnh dạn thành lập riêng một trung tâm R&D, nơi tập hợp những chuyên gia từ các trường và viện nghiên cứu, những người không chỉ giúp doanh nghiệp rút ngắn đáng kể thời gian và tài lực trong đầu tư nghiên cứu cải tiến công nghệ, mà cả trong công tác đào tạo nâng cao trình độ nhân lực⁴.

Tập đoàn Trung Nguyên cũng đang lên kế hoạch thành lập một Viện Nghiên cứu Cà phê Toàn cầu nhằm tăng cường khai thác giá trị gia tăng chiếm giữ các phân đoạn cao trong chuỗi giá trị cà phê trên thị trường thế giới. Thông qua Viện, Trung Nguyên mong muốn tập hợp được những nhà khoa học, chuyên gia có trình độ và uy tín cao, thành một hội đồng khoa học đủ năng lực để xây dựng các chuẩn mực làm cơ sở đánh giá các nghiên cứu và phát kiến trong các lĩnh vực liên quan của ngành cà phê. 

Theo Bộ trưởng Nguyễn Quân, với sự phát triển của Quỹ Phát triển KH&CN Quốc gia và sắp tới nếu Quỹ Đối mới KH&CN Quốc gia đi vào hoạt động, chắc chắn Nhà nước có thể hỗ trợ hiệu quả hơn cho các doanh nghiệp triển khai các tiến bộ khoa học và công nghệ vào sản xuất kinh doanh. Về lâu dài, có thể Nhà nước sẽ thành lập cả Quỹ đầu tư mạo hiểm hỗ trợ các doanh nghiệp khởi nghiệp và những công nghệ đã được ươm tạo. Việc ra đời và phát triển những quỹ này sẽ không chỉ hỗ trợ các doanh nghiệp về vấn đề nguồn vốn, mà còn đem lại những địa chỉ tin cậy về thẩm định, đánh giá các dự án nghiên cứu công nghệ, làm cơ sở để các doanh nghiệp cân nhắc, lựa chọn đầu tư.

Nhưng trước khi có được những kết quả nghiên cứu đáp ứng nhu cầu mong muốn, các doanh nghiệp cần tìm được những nhà khoa học có năng lực, nhiệt huyết, sự nhạy bén, và lòng kiên trì – những phẩm chất rất thiếu ở các tổ chức nghiên cứu Việt Nam lâu nay vốn quen với cơ chế bao cấp từ Nhà nước. Theo chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan, trong số 400 viện nghiên cứu của Nhà nước, hiện có rất ít các viện tạo ra được những sản phẩm đáp ứng được nhu cầu thực tiễn mà các doanh nghiệp đòi hỏi. Cùng quan điểm này, bà Lê Thị Thanh Lâm, Phó Tổng giám đốc Saigon Food chia sẻ từ kinh nghiệm của bà rằng đa số các tổ chức nghiên cứu của Nhà nước chỉ tìm cách hợp tác với doanh nghiệp trong ngắn hạn nhằm kết thúc một đề tài nghiên cứu cụ thể nào đó, mà ít quan tâm tới việc đồng hành cùng doanh nghiệp để có thể triển khai được sản phẩm ra thực tiễn đời sống.  

Kiến nghị của các chuyên gia

GS. Võ Tòng Xuân cho rằng cách đầu tư của Nhà nước cho KH&CN đa phần mang tính dàn trải và manh mún như hiện nay khiến các doanh nghiệp khó tận dụng được kết quả nghiên cứu. Vì vậy, Bộ KH&CN phải là cơ quan đóng vai trò thẩm định, xâu chuỗi các kết quả nghiên cứu, nhằm xây dựng được quy trình nghiên cứu và phát triển đạt tới sản phẩm cuối cùng có giá trị gia tăng cao nhất. Ông cho rằng không chỉ Bộ KH&CN mà bản thân Chính phủ phải làm chính sách KH&CN với tầm nhìn ‘chuỗi giá trị gia tăng’ như vậy, ví dụ như có thể học tập kinh nghiệm chiến lược phát triển ngành sản xuất dầu cọ ở Malaysia.

Kiến nghị này của GS. Võ Tòng Xuân phần nào có sự tương đồng với Chương trình Phát triển Sản phẩm Quốc gia đến năm 2020 mà Bộ Khoa học và Công nghệ đang chủ trì xây dựng theo Quyết định 2441/QĐ-TTg ngày 31/12/2010 của Thủ tướng Chính phủ, với mục tiêu không chỉ phát triển ra tới các sản phẩm, mà còn xây dựng được thành những thương hiệu mạnh đủ sức cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Tuy nhiên, việc Chương trình đặt mục tiêu tới năm 2015 sẽ phát triển thành công 6 sản phẩm đầu tiên (bao gồm lúa gạo Việt Nam chất lượng cao, năng suất cao; thiết bị siêu trường, siêu trọng; sản phẩm bảo đảm an ninh, an toàn mạng thông tin; động cơ sử dụng cho phương tiện giao thông vận tải, sản phẩm vắc-xin phòng bệnh cho người và vật nuôi; sản phẩm phục vụ an ninh quốc phòng) có thể là khá tham vọng, và cũng chưa rõ đâu là cơ sở tính toán cho thấy những sản phẩm này đem lại giá trị gia tăng cao nhất (ngoại trừ lĩnh vực sản phẩm phục vụ an ninh quốc phòng mang tính hiển nhiên). 

Theo PGS. Trần Đức Viên, trước mắt Nhà nước nên hướng tới hỗ trợ những thương hiệu mạnh sẵn có trong nước, nhằm giúp những thương hiệu này vươn ra toàn cầu. Đồng thời, cần thúc đẩy tiềm lực nghiên cứu trong nước bằng cách 1: chính sách giáo dục đào tạo phải gắn với mục tiêu của chính sách phát triển khoa học và công nghệ, trong đó có mục tiêu quan trọng là đào tạo nhân lực khoa học kỹ thuật phục vụ nhu cầu của doanh nghiệp; 2: đặt ra yêu cầu những doanh nghiệp và tổ chức nhập khẩu công nghệ phải có lộ trình tiến tới làm chủ công nghệ được nhập khẩu; 3: có chính sách động viên khuyến khích mọi ý tưởng công nghệ hữu ích, kể cả những ý tưởng ‘Hai Lúa’, nhằm tạo sân chơi bình đẳng và tăng cường động lực đổi mới sáng tạo trong toàn dân.

Để khuyến khích doanh nghiệp làm giàu bằng tiến bộ khoa học-công nghệ thay vì đầu cơ khai thác tài nguyên và những quan hệ lợi ích nhóm, TS. Lê Đăng Doanh cho rằng Nhà nước cần ‘cải cách cơ bản động lực và hành vi của thể chế, ví dụ như cải cách chính sách thu hồi đất và đánh thuế vào đầu cơ bất động sản, đồng thời thúc đẩy cạnh tranh lành mạnh bằng cách kiểm soát hàng nhập lậu, hàng giả, hàng nhái.

Các chuyên gia cùng chung quan điểm rằng để có một môi trường thuận lợi cho doanh nghiệp đổi mới sáng tạo, Nhà nước phải khuyến khích cạnh tranh tự do, trong đó giải pháp quan trọng nhất là giảm thiểu cơ chế xin cho. Càng duy trì cơ chế xin cho Nhà nước càng tạo ra những đặc quyền méo mó, tính minh bạch và công bằng càng thấp, và càng không thể đạt được một môi trường cạnh tranh tự do như chúng ta mong muốn, PGS. Trần Đình Thiên nhận định.

 ————-