Gabriela Gonzalez: Do thám sóng hấp dẫn

10 nhà khoa học xuất sắc năm 2016 do tạp chí Nature bình chọn hoạt động trong nhiều lĩnh vực: vật lý thiên văn, trí tuệ nhân tạo (AI), sinh học, hóa học khí quyển... Nhà khoa học đầu tiên trong danh sách này là Gabriela Gonzalez, nhà vật lý giúp “bắt” những dấu hiệu đầu tiên của sóng hấp dẫn.

Gabriela Gonzalez  là phát ngôn viên của Nhóm Hợp tác khoa học LIGO. Ảnh: Quanta Magazine

Một năm trước đây, hai máy giao thoa kế lớn nhất thế giới đặt tại Mỹ đã chộp được những tín hiệu của sóng hấp dẫn – những gợn sóng trên không thời gian đã được Albert Einstein tiên đoán nhưng 100 năm sau chưa có ai kiểm nghiệm trực tiếp điều đó. Công việc của Gabriela Gonzalez là hỗ trợ hơn 1.000 nhà nghiên cứu xác nhận độ chính xác của việc phát hiện về sóng hấp dẫn trước khi chính thức công bố kết quả.

Những tin tức có giá trị như vậy thường rất ít khi được giữ kín trong một thời gian dài nhưng do tầm quan trọng của phát hiện mà nhóm nghiên cứu đã phải dành tới năm tháng để phân tích dữ liệu thu được từ các máy dò đặt tại hai đài quan sát sóng hấp dẫn (LIGO) ở Washington và Louisiana. Với tư cách là phát ngôn viên của Nhóm Hợp tác khoa học LIGO, Gonzalez là một trong những gương mặt chủ chốt điều hành các phân tích do các nhóm nghiên cứu làm việc rải rác tại nhiều địa điểm trên thế giới, bao gồm cả các nhà nghiên cứu tại máy giao thoa kế Virgo gần Pisa, Italy, nơi chia sẻ dữ liệu với LIGO.

Gonzalez được giao trọng trách này bởi người ta tin tưởng vào tài năng đa diện của cô. Thông thường, phần lớn các nhà vật lý đều biết sớm hay muộn thì mình sẽ trở thành một nhà vật lý lý thuyết hay vật lý thực nghiệm nhưng Gonzalez là một trường hợp khác: cô bắt đầu nghiên cứu với tư cách là một nhà vật lý lý thuyết và sau đó lại bị cuốn theo thực nghiệm. Rainer Weiss, nhà vật lý Viện MIT ở Cambridge và là một trong những người sáng lập LIGO nói, “đó là nguyên nhân đưa cô ấy trở thành nhà nghiên cứu [vật lý] hàng đầu”.

Gonzalez mới chỉ làm được “chút ít” tại LIGO như cách cô nói. Có thời điểm, cô đảm trách nhiệm vụ quan trọng là kiểm tra hiệu suất của các máy giao thoa kế nhằm để đảm bảo máy vẫn giữ được độ nhạy chưa từng thấy – đủ khả năng dò được những thay đổi khoảng cách trong các cánh tay giao thoa kế dài bốn km, với độ lệch tỷ đối cỡ 1 trên 10^21, tương đương với chiều rộng của một DNA so với quỹ đạo của Sao Thổ. Không chỉ dẫn đường các nhà nghiên cứu phân tích dữ liệu, cô còn thúc đẩy các nhà nghiên cứu về sóng hấp dẫn và các đồng nghiệp vật lý thiên văn ký kết các hợp tác nghiên cứu. Giờ đây họ lại cùng nhau truy tìm những hiệu ứng kết hợp cả sóng hấp dẫn và sóng điện từ, một phần của thiên văn học đa tín hiệu.

Vào thời điểm bận rộn trước khi loan báo về phát hiện của LIGO, Gonzalez và đồng nghiệp phải cẩn trọng để xác nhận đó là những bằng chứng chính xác về sóng hấp dẫn. Sự thận trọng này không thừa bởi kinh nghiệm “xương máu” của nhóm hợp tác quốc tế BICEP2 khi công bố kính thiên văn tại South Pole phát hiện ra những dấu hiệu trực tiếp của các dao động vũ trụ vào năm 2014 nhưng tới đầu năm 2015 phải ngậm ngùi rút lại tuyên bố.

Áp lực tiếp tục đè nặng lên LIGO bởi chỉ sau một tuần phát hiện, các phóng viên đã bắt đầu gọi đến do rò rỉ tin đồn. Gonzalez cho biết, suốt cả quãng thời gian dài thực hiện phân tích, cô chưa bao giờ đưa ra một quyết định quan trọng nào mà không tham khảo ý kiến của đồng nghiệp. Tuy vậy tất cả đều ca ngợi lãnh đạo của mình. Weiss cho biết “những gì Gaby làm là kiểm soát tất cả để đưa chúng tôi cùng bước qua giai đoạn khó khăn này”.

Gonzalez làm việc chính thức tại ĐH Louisiana ở Baton Rouge, gần với giao thoa kế LIGO ở Livingston. Năm 2008, cô trở thành người phụ nữ đầu tiên được phong giáo sư tại khoa của mình. Cô cho biết, cô chưa bao giờ bị phân biệt đối xử nhưng “có lẽ tôi phải chứng minh bản thân mình nhiều hơn những người khác”. 

Gonzalez từng nói sau khi kết thúc vai trò là người phát ngôn LIGO vào tháng 3/2017 sẽ không đảm nhiệm vai trò này nữa bởi cô quyết định dành toàn bộ thời gian cho nghiên cứu. Cô đã nhìn thấy những tín hiệu tươi sáng ở thiên văn sóng hấp dẫn, lĩnh vực mà mình đã góp phần tạo dựng lên, “đó là một cuộc truy tìm thú vị, và bây giờ thì nó thậm chí còn hấp dẫn hơn”.

Thanh Nhàn dịch

TS. Phùng Văn Đồng hiệu đính

Nguồn: http://www.nature.com/news/nature-s-10-1.21157

 

 

Tác giả