SGK Cánh Buồm: Tường trình bước đầu về cuộc thử nghiệm trong cải cách giáo dục (Kỳ cuối)
Khi xây dựng bộ sách tiểu học, rồi tiếp nối sang sách lớp Sáu, nhóm Cánh Buồm xác định khái niệm chương trình như sau: đó là một hệ thống việc làm dẫn tới một lý tưởng đào tạo. Nhà sư phạm tầm cỡ nào thì có lý tưởng đào tạo cỡ ấy - và họ sẽ tìm ra cách tổ chức cho người học của họ đi đến lý tưởng ấy.
Khái niệm Giáo dục như được định nghĩa lại đã dắt dẫn nhóm Cánh Buồm trong việc làm sách, từ sách Tiểu học qua sách lớp Sáu – và ơn Giời đất ơn Tổ tiên phù hộ, nhóm sẽ cố tổ chức hoàn thành sớm nhất sách lớp Bảy, lớp Tám và lớp Chín – một bộ sách được làm ra không vì mục đích làm sách, mà như cái mẫu xác định những việc làm của một nhà trường như một môi trường tổ chức sự phát triển tốt đẹp nhất cho con em.
Khi xây dựng bộ sách tiểu học, rồi tiếp nối sang sách lớp Sáu, nhóm Cánh Buồm xác định khái niệm chương trình như sau: đó là một hệ thống việc làm dẫn tới một lý tưởng đào tạo. Nhà sư phạm tầm cỡ nào thì có lý tưởng đào tạo cỡ ấy – và họ sẽ tìm ra cách tổ chức cho người học của họ đi đến lý tưởng ấy.
Đầu óc sư phạm nào, chương trình ấy. Chương trình nào, SGK ấy. SGK không chỉ có duy nhất một hình thái tồn tại là dạng bản in và bày bán ở các cửa hàng sách. Đó mới chỉ là một hình thái của SGK, mà nếu có chất lượng cao thì đó vẫn chỉ là những “biên bản cho trước” để học sinh tham khảo.
Một hình thái tồn tại khác của SGK là những việc làm được giáo viên tổ chức cho học sinh thực hiện trong mỗi tiết học. Những việc làm đó nằm chờ trong SGK hình thái một, để giáo viên và học sinh đem ra dùng trong tiết học. Theo quan điểm này, xin các nhà duyệt sách trong xã hội soi xét để thấy đâu là bộ SGK đúng nghĩa.
Tiếp theo là hình thái tồn tại thứ ba của SGK trong tâm lý người học, mà nhà trường, gia đình và xã hội có thể kiểm soát hoặc chứng kiến chúng thể hiện trên những ghi chép, những bài viết, những hành vi, hành động, hoạt động của những “con người lý tưởng” của mình.
Ba hình thái tồn tại này tạo thành một định nghĩa khác cho khái niệm SGK.
Xin giới thiệu qua vài nội dung cốt lõi sách lớp Sáu mới của nhóm Cánh Buồm.
Về Tiếng Việt, ở lớp Một học sinh đến với Ngữ âm học thực hành qua vật liệu là tiếng Việt để đến kết quả thực tiễn là một trình độ đọc và viết tiếng Việt mang ý thức ngữ âm học (biết rõ vì sao mình đúng hoặc mình sai khi đọc và khi viết). Lên lớp Sáu, học sinh trở về với Ngữ âm học ở bình diện lịch sử ghi âm tiếng Việt. Các em sẽ nghiên cứu cách ghi tiếng Việt bằng chữ Hán và bằng chữ Nôm và nhận rõ những bất cập của các hình thức ghi âm đó. Các em sẽ học tiếp sang cách ghi âm bằng bộ chữ cái latin. Các em sẽ học để biết cao trào dùng chữ quốc ngữ với Nguyễn Văn Vĩnh và Đông Kinh nghĩa thục.13 Các em sẽ học để thấy những dân tộc thuộc vành đai Hán ngữ (Nhật Bản và Triều Tiên) đã xây dựng bộ chữ quốc ngữ của họ ra sao. Các em sẽ nghiên cứu những luận điểm ủng họ và cưỡng lại việc phổ biến chữ quốc ngữ latin hóa ở nước ta. Các em sẽ đánh giá công việc của tiền nhân… Cũng về ngữ âm học tiếng Việt, các em sẽ học về những khác biệt ngữ âm giữa các địa phương, về cách ghi âm tiếng nước ngoài sang tiếng Việt, và về vẻ đẹp của vần tiếng Việt trong tiếng nói dân gian… tất cả để chuẩn bị cho các em vào đời…
Về Văn, ở lớp Một, học sinh tự tạo cho mình Lòng đồng cảm qua các trò chơi đóng vai để hiểu tình cảm của người nghệ sĩ chân chính. Lên lớp Sáu, các em trở lại và nâng cao giá trị tinh thần đó của người nghệ sĩ trong một hành động sáng tạo có cùng nguồn gốc: cảm hứng sáng tác. Trong sách Văn lớp Sáu các em sẽ học để biết vì sao người ta làm nghệ thuật, vì sao viết văn xuôi, vì sao làm thơ, vì sao vẽ tranh?… Về văn xuôi, sau bài nghiên cứu mẫu là truyện ngắn Nhà văn của Anton Tchekhov, các em tự làm bài tập với vật liệu là các tác phẩm của Nguyên Hồng, Duy Khán, Maxim Gorky, Lev Tolstoy, Anatole France… Về thơ, sau khi học bài tổng quan, các em tự làm bài tập đi tìm lý do làm thơ với vật liệu thơ của Hoàng Cấm, Maya Angelou, Jacques Prévert, Hoàng Hưng, Tagore, Vương Duy, Basho, Rumi, Lermontov, Robert Frost… Về hội họa, các em học bài tổng quan, sau đó tự học về họa sư Nam Sơn, người có công đầu mở trường Mỹ thuật Đông Dương.14
Sau mỗi bài học (cả hai môn) kéo dài trên dưới một tháng, học sinh sẽ viết tiểu luận đọc tại hội thảo. Ngoài ra, đến cuối năm học Văn lớp Sáu, các em sẽ tham gia cuộc liên hoan dịch thơ John Donne với bản dịch “mồi” của dịch giả nhà giáo Trần Ngọc Cư. Những hoạt động sư phạm đó tạo thành công việc tự kiểm tra, tự đánh giá của học sinh.
Lời thưa… kết thúc câu chuyện
Mẫu người học lý tưởng và cách tổ chức tự học cho những chủ thể của Giáo dục đó sẽ được triển khai tiếp cho tới hết lớp Chín như thế nào, đó sẽ là nội dung khác.
Có cần nói thêm chăng, rằng bản thân những người trong cuộc, cùng nhau khai sinh bộ sách Văn và Tiếng Việt lớp Sáu mang thương hiệu Cánh Buồm, nhiều người cũng thấy ngỡ ngàng khi cầm trên tay sản phẩm của chính mình. Ngỡ ngàng trước những sản phẩm mình chưa từng thấy, chưa từng được học khi mình là học trò lớp Sáu. Một sự ngỡ ngàng lặp lại cảm xúc của nhà nghiên cứu triết học Bùi Văn Nam Sơn khi đọc bộ sách ở dạng bản thảo:
“Tôi chưa bao giờ dám tưởng tượng rằng vào lớp Sáu, mình lại được học Văn và tiếng Việt một cách thâm thúy và mới mẻ tuyệt vời như thế! Có lúc tôi giật mình: lớp Sáu mà được học thế này thì lên các lớp cao hơn, cho đến khi thi Tú tài, mình còn được học đến đâu nữa? Hết mấy “bồ chữ trong thiên hạ” chứ chẳng chơi! Nếu qua kết quả thực nghiệm từ lớp Một đến lớp Năm, Quý Anh Chị có căn cứ để tin chắc rằng học sinh lớp Sáu có thể lĩnh hội được nội dung các bài giảng trong hai tập sách, tôi thật sự quá vui mừng trước tương lai tươi sáng của nền giáo dục nước nhà!” (Trích).
Bùi Văn Nam Sơn đã dè dặt nhắc nhóm Cánh Buồm “Nếu qua kết quả thực nghiệm từ lớp Một đến lớp Năm…”
Xin thưa, chuẩn mực đạo lý buộc tất cả chúng ta theo sát cuộc sống thực, nhằm tìm cách nâng cái thực tại ngổn ngang và tẻ nhạt lên tầm đòi hỏi của lý thuyết. Trong công việc này, sức vóc sư phạm của mỗi nhóm tới đâu, xin cứ dâng nộp hết cho cuộc sống. Trong khuôn khổ lần ra mắt xã hội năm 2015 này, nhóm Cánh Buồm xin trình duyệt mấy cuốn sách mới cùng với ba điều thuộc những thử nghiệm trong cải cách giáo dục.
Xin nhắc lại: những thử nghiệm trong cải cách giáo dục, không phải toàn bộ cuộc Cải cách Giáo dục.