Bóng đá: Cái đẹp của sự may rủi

Tôi đã từng có cơ hội ngồi xem World Cup cùng với một số nhà khoa học xã hội người Mỹ. Khi chứng kiến một đối thủ yếu thế lội ngược dòng kỳ diệu và chiến thắng hay thực hiện thành công một quả penalty, họ không nhảy lên reo mừng “Vàoooooo!” mà chỉ lắc đầu và lẩm bẩm: “Sai số”.

Bóng đá: Cái đẹp của sự may rủi

Tôi đã từng có cơ hội ngồi xem World Cup cùng với một số nhà khoa học xã hội người Mỹ. Khi chứng kiến một đối thủ yếu thế lội ngược dòng kỳ diệu và chiến thắng hay thực hiện thành công một quả penalty, họ không nhảy lên reo mừng “Vàoooooo!” mà chỉ lắc đầu và lẩm bẩm: “Sai số”.

Nếu bạn coi một trận đấu bóng đá như một cuộc thí nghiệm để xác định xem đội nào giỏi hơn thì đó là một thí nghiệm không hề hiệu quả. Một trận bóng có liên quan đến hàng trăm các động tác và tình huống di chuyển khéo léo và mưu mẹo, nhưng mỗi đội trung bình chỉ thực hiện được vài chục cú sút trong khi đó kết quả được quyết định bởi một số diễn biến nhanh chóng và thường là ngẫu nhiên. Không có quá ba bàn thắng được ghi trong hầu hết mỗi trận đấu và chiến thắng thường có cách biệt rất suýt soát chỉ chênh lệch một bàn thắng.

Đối với một nhà khoa học, các chỉ số này là chưa đủ làm cơ sở để có thể đưa ra một kết luận đáng tin cậy về mặt thống kê xem đội nào giỏi hơn. Thay vào đó, tỷ số sẽ phản ánh kết quả của những sai số, hay còn gọi là may mắn.

Điều này có thể khiến bóng đá có vẻ rất không công bằng, ít nhất là đối với nhiều người Mỹ đã quen với các môn thể thao có điểm số cao hơn. Họ không hiểu tại sao phần còn lại của thế giới không kêu gọi mở rộng cầu môn hoặc nới lỏng các quy định phạt việt vị hay đưa ra những biện pháp để khuyến khích trận đấu có nhiều bàn thắng hơn.

Nhưng nếu phần còn lại của thế giới làm như vậy, liệu bóng đá có thực sự trở nên công bằng hơn? Theo các nhà kinh tế và thống kê, những người đã phân tích sự cân bằng giữa kỹ năng và may mắn trong thể thao và trong những lĩnh vực khác của cuộc sống, câu trả lời là không hẳn như vậy.

Do có ít bàn thắng, tỉ số thấp và rất nhiều trận đấu kết thúc với tỉ số hòa, nên bóng đá là môn thể thao khó dự đoán hơn các môn thể thao khác, Chris Anderson và David Sally, giáo sư ở Đại học Cornell và Darthmouth, giải thích trong cuốn sách viết về bóng đá của họ có tên “The Numbers Game”.

Hai tác giả này cùng với các chuyên gia tư vấn của các đội bóng đã phát hiện ra rằng những câu lạc bộ bóng đá được dân cá cược chuyên nghiệp ưa thích chỉ giành chiến thắng một nửa trong tổng số các trận thi đấu, trong khi tỉ lệ tương đương với bóng chày là ¾ và bóng rổ là 2/3. Sau khi khảo sát các tài liệu nghiên cứu, họ kết luận rằng kết quả một trận đấu bóng đá phụ thuộc khoảng một nửa vào kỹ thuật và một nửa vào may mắn.

Tuy nhiên, một trận bóng đá có thể được quyết định bởi khả năng lội ngược dòng may mắn không có nghĩa là môn thể thao này ít công bằng hơn các môn khác.

Kẻ mạnh chưa chắc đã thắng trong bóng đá

Còn một yếu tố nữa để xem xét đó là “nghịch lý về kỹ năng”, như được đặt tên là bởi Michael Mauboussin, một chiến lược gia đầu tư và là giáo sư tại Columbia, trong cuốn sách “The Success Equation.”

Giả sử người chơi giỏi nhất của trò ghép chữ Scrabble, có thể là một máy tính, thi đấu với một người mới chơi. Kỹ năng của máy tính sẽ đảm bảo chiến thắng thường xuyên ngay cả khi người chơi có lợi thế hơn khi xếp chữ. Nhưng nếu máy tính này đối đấu với một đối thủ có trình độ tương đương (một máy tính giống hệt chạy cùng một chương trình), khi đó kết quả sẽ được quyết định hoàn toàn do may mắn khi xếp chữ.

Đó chính là nghịch lý của kỹ năng trong thể thao, kinh doanh và hầu hết các cuộc thi đấu khác: Khi kỹ năng của các bên cùng tăng lên và ngày càng trở nên thống nhất, yếu tố may mắn càng đóng vai trò quan trọng hơn trong thành công. Ông Mauboussin đã tính toán rằng yếu tố may mắn trong giải bóng đá Ngoại hạng Anh đóng vai trò ít quan trọng hơn so với giải bóng bầu dục chuyên nghiệp (N.F.L) và giải bóng chày của Mỹ (Major League Baseball) bởi vì các giải đấu của Mỹ đã làm cho kỹ thuật giữa các đội ngang bằng nhau bằng cách chia sẻ doanh thu, áp mức lương trần và đưa ra nhiều ưu tiên cho các đội bóng yếu hơn.

Ở những nơi khác trên thế giới, bóng đá không có những hạn chế này, vì vậy có sự chênh lệch rất lớn về kỹ năng giữa các đội. Ở các giải vô địch, những câu lạc bộ giàu có như Manchester United, Real Madrid và Bayern Munich mua được những cầu thủ tài năng nhất. Tại World Cup, các nước lớn và giàu có hơn có thể thu hút các huấn luyện viên tốt nhất và từ đó tạo ra nhiều tài năng hơn.

“Trong số tất cả các môn thể thao đồng đội, bóng đá là môn bất bình đẳng nhất xét ở khía cạnh là các đội với những dàn cầu thủ khác nhau thường cạnh tranh trong cùng các giải đấu hàng đầu”, theo Stefan Szymanski, nhà kinh tế học tại Đại học Michigan và là đồng tác giả của cuốn “Soccernomics”. Nếu những trận đấu chỉ đơn giản là những cuộc thi kỹ năng thì phần lớn các trận đấu bóng đá giữa kẻ mạnh và người yếu chắc hẳn sẽ rất nhàm chán – và có vẻ như bất công theo cách khác.

“Nếu bạn tăng kích thước của cầu môn lên gấp đôi, bóng đá khi đó sẽ giống như bóng rổ, và trong một trò chơi có điểm số cao, các đội giàu sẽ hầu như luôn luôn giành chiến thắng”, tiến sĩ Szymanski nói. “Sự ngẫu nhiên luôn ủng hộ các đội yếu thế. Chúng ta đã bao giờ muốn giảm bớt vai trò của may mắn trong bóng đá? Không bao giờ!”

Mặc dù vậy, một số kiểu may mắn trong bóng đá có vẻ rất ngớ ngẩn, giống như mặt trái của một đồng xu trước một loạt sút luân lưu để xác định đội đi tiếp. Cầu thủ thực hiện cú penalty đầu tiên có tỉ lệ thành công là khoảng 75%. Điều này tạo ra áp lực lên các chân sút của đối phương vì phải san bằng điểm số.

Áp lực đó có lẽ là lý do giải thích tại sao đội bóng sút luân lưu sau chỉ có 39% cơ hội thành công, theo Ignacio Palacios-Huerta, một nhà lý luận trò chơi tại Trường Kinh tế London và là tác giả của “Lý thuyết Trò chơi Đẹp: Làm thế nào bóng đá có thể giúp phát triển kinh tế “.

Trong các thử nghiệm được tiến hành với các cầu thủ bóng đá chuyên nghiệp, Tiến sĩ Palacios-Huerta thấy rằng tỷ lệ này trở nên cân bằng trong loạt đá luân lưu nếu một đội đá trước ở loạt luân lưu đầu tiên và thứ tư, và đối thủ của họ thực hiện cú sút đầu tiên trong ba loạt còn lại. Tiến sĩ Szymanski muốn có sự thay đổi trong loạt đá luân lưu để tiếp tục giúp đỡ đội yếu thế hơn: Hãy để đội yếu thế hơn sút penalty đầu tiên. Thay đổi này có vẻ là một ý tưởng tốt.

Tương tự như vậy, người ta cũng có thể áp dụng một cải tiến khá phổ biến với các môn thể thao của Mỹ: kiểm tra băng ghi hình quay chậm. Điều này có thể làm giảm tính may rủi gây ra sự bực mình trong bóng đá xảy ra khi một đội được hưởng penalty sau khi một cầu thủ đối phương giả vờ ngã trong khu cấm địa. Không có môn thể thao khác có thể khiến người chơi lừa được trọng tài như vậy. Trước khi cho phép một đội được hưởng phạt đền có thể quyết định số phận một trận đấu, các trọng tài ít nhất phải xem lại băng ghi hình quay chậm để đảm bảo đó là một pha phạm lỗi chứ không phải một pha ngã giả vờ.

Không thể dự đoán kết quả từng trận riêng lẻ

Về lâu dài, trong số các chiến thuật áp dụng trong khoảng thời gian một mùa giải hoặc một kỳ World Cup, kỹ năng vẫn là yếu tố mang lại thắng lợi. Quy tắc về số đông làm hạn chế may mắn của những đội yếu thế. Chức vô địch các giải đấu bóng đá lớn, đặc biệt là World Cup, thường thuộc về  các cường quốc bóng đá, bởi vì họ có kỹ năng để duy trì phong độ lâu dài.

Tuy nhiên, người ta vẫn không thể đoán trước được kết quả của bất kỳ một trận đấu nào. Điều này làm bối rối các chuyên gia giỏi nhất về xây dựng mô hình tính toán trên máy tính, như Roger Pielke Jr của Đại học Colorado đã chứng minh trong đánh giá của ông về hàng loạt dự đoán kết quả của World Cup 2014. Ông phát hiện ra rằng “mô hình stochastic” của các nhà kinh tế của tập đoàn Goldman Sachs hay Chỉ số Năng lực Bóng đá được xây dựng một cách tinh vi bởi FiveThirtyEight, website thể thao mới của Nate Silver, mang lại những dự đoán kết quả các trận đấu ở vòng bảng ít chính xác hơn so với các mô hình tính toán đơn giản thuần túy dựa trên giá trị tính bằng tiền của các cầu thủ hoặc dựa trên thứ hạng FIFA của các đội.

Những người dự đoán giỏi nhất hóa ra lại ở cùng một nhóm ở Ngân hàng Danske ở Copenhagen và một kỹ sư phần mềm có tên Andrew Yuan. Tuy nhiên họ đã dự đoán sai 16 trận trên tổng số 48 trận đấu và chỉ xác định được 11 trên tổng số 16 đội tuyển vượt qua được vòng bảng.

Cho dù huấn luyện viên đội bóng đó có áp dụng bao nhiêu chiến thuật hay đội bóng đó có kỹ năng tốt đến đâu, không có cách nào để dự đoán các sai số trong mỗi trận đấu. Giống như các cầu thủ, các nhà dự báo có quyền phàn nàn về sự thiếu may mắn của họ, nhưng lại là sự may mắn đối với người hâm mộ, đặc biệt là những ủng hộ các đội chiếu dưới như Mỹ.

Nguyễn Thị Ngọc dịch

Nguồn:
http://www.nytimes.com/2014/07/08/science/soccer-a-beautiful-game-of-chance.html?ref=science&_r=0

 

Tác giả