Trách nhiệm đến cùng

Khoa học và công nghệ hiện đại của Nhật Bản đã xây dựng được nền tảng đó từ thời kì Minh Trị (1868) và mặc dù trải qua nhiều biến cố lịch sử, có lúc kinh tế bị tàn phá nặng nề, nước này vẫn luôn tiến hành song song những nghiên cứu ứng dụng (ở bộ phận R&D của các công ty tư nhân hoặc các trường đại học) và nghiên cứu cơ bản (trong các viện hàn lâm và trường đại học). Phải nhớ rằng, ngay từ đầu thế kỷ XX, Nhật Bản đã tự xây dựng được một hạm đội tàu chiến rất mạnh, và trước Thế chiến II, nước này đã tự xây dựng được 10 tàu sân bay với hàng ngàn máy bay các loại. Không chỉ phát triển công nghệ và nghiên cứu ứng dụng, trong thời kì này, Nhật Bản cũng rất quan tâm phát triển các ngành khoa học cơ bản, đặc biệt trong lĩnh vực Vật lý, Hóa học, Vật liệu và Y – Sinh – Nông nghiệp. Thành tựu nổi bật là hai giải thưởng Nobel Vật lý của Hideki Yukawa năm 1949 về lực hạt nhân mạnh với tiên đoán về sự tồn tại của các hạt meson, và của Sin-Itiro Tomonaga năm 1965 với các công trình xây dựng nền móng cho điện động lực học lượng tử.

Bên cạnh một nền tảng về công nghệ, Nhật Bản còn có nền tảng về văn hóa với hệ thống giá trị rõ ràng, chi phối đời sống hằng ngày như tinh thần ham học hỏi, tinh thần kế thừa các giá trị truyền thống, tinh thần tự tôn, tinh thần kỷ luật, tinh thần tập thể (thậm chí đặt tập thể lên trước cá nhân) và tinh thần nhân văn. Những đặc tính này cũng một phần lí giải tại sao Nhật Bản có truyền thống chú trọng các giá trị cơ bản, cốt lõi, và hướng đến sự phát triển bền vững trong các mục tiêu của mình.

Trong một nền văn hóa thì hoạt động học thuật là điểm quan trọng then chốt. Tinh thần học thuật của Nhật Bản thời kỳ cận – hiện đại khá tự do và cởi mở, giới trí thức thực sự được cả xã hội và nhà nước đề cao, các hoạt động học thuật tương đối độc lập với hoạt động chính trị. Đơn cử một ví dụ là hình các danh nhân trên các tờ tiền giấy của Nhật Bản đều là các nhà trí thức lớn về tư tưởng, văn hóa, khoa học…, không phải là các nhân vật chính trị, vua chúa hay tướng lĩnh nổi tiếng.

Trách nhiệm gánh vác của người đứng đầu và sự cộng tác tập thể

Hiện nay, các hiệp hội khoa học có vai trò quyết định tới hướng nghiên cứu và khoản tiền tài trợ cho nghiên cứu cơ bản hằng năm, và trong các kế hoạch phát triển khoa học tổng thể của Chính phủ.

Các hội nghị khoa học toàn quốc docác hội khoa học tại Nhật Bản (như Hội nghị Vật lý toàn quốc) tổ chức là nơi các nhà khoa học đem đến các vấn đề chưa hoàn thiện trong nghiên cứu của mình nhằm trao đổi, thu thập các ý kiến đóng góp để chỉnh sửa thêm rồi mới đưa đi đăng trên các tạp chí khoa học uy tín. Những người nghiên cứu cùng quan tâm một vấn đề say mê thảo luận từ trong phòng hội nghị đến giờ nghỉ giải lao, giờ ăn trưa, hầu như không có ai bỏ về sớm. So sánh với Việt Nam, cá nhân người viết thấy rằng, khá nhiều nhà nghiên cứu coi hội nghị chỉ là nơi công bố công trình, họ làm rất nhiều việc ngoài lề chứ chưa tập trung vào việc thảo luận, liên hệ và trao đổi khoa học. Ở nhiều tiểu ban báo cáo khoa học, đoạn gần cuối chỉ còn nhóm nghiên cứu đang có báo cáo và nhóm báo cáo tiếp theo sau.