Cuộc trò chuyện về âm nhạc với Tchaikovsky

Báo “Đời sống Petersburg” số ra ngày 12-11-1892 đăng một phỏng vấn đặc biệt với nhà soạn nhạc Pyotr Ilyich Tchaikovsky về các vấn đề của đời sống âm nhạc Nga và phương Tây… Chuyên mục Âm nhạc xin giới thiệu lại bài phỏng vấn thú vị, được thực hiện chỉ nửa năm trước khi Tchaikovsky qua đời ở tuổi 53.

Pyotr Ilyich Tchaikovsky, hiện nay đang ở Saint Petersburg, nơi ông dựng vở opera một màn “Iolanta” và vở ballet hai màn “Kẹp hạt dẻ” trên sân khấu Nhà hát Mariinsky. Chúng tôi đã có cơ hội trò chuyện với P.I. Tchaikovsky – người hết sức nhũn nhặn và khiêm nhường khi nói về bản thân, nhưng rất sôi nổi khi đề cập đến âm nhạc, qua đó ta có thể cảm nhận được chính xác niềm say mê và sự dâng hiến không giới hạn của ông đối với âm nhạc. 

Ông thường sống ở đâu vậy? 

Tôi sống ở một vùng nông thôn gần thị trấn Klin, nhưng trong cuộc đời, tôi thường đóng vai trò của một người du cư, đặc biệt là 10 năm gần đây. 

Vậy ông thường sáng tác vào lúc nào?

Thông thường tôi vẫn lui về nơi trú ẩn của mình ở Klin hoặc vài nơi hẻo lánh nào đó ở nước ngoài và sau đó sẽ sống cuộc sống của một ẩn sĩ. Tôi thường sáng tác từ 10 giờ sáng đến một giờ chiều, và từ 5 giờ chiều đến 8 giờ tối. Tôi chưa bao giờ làm việc quá khuya hoặc qua đêm. 

 Một vài người nghĩ rằng trong thời đại của chúng ta khó mà sáng tác những tác phẩm thực sự mẻ, không lặp lại với những gì đã cổtng tác phẩm của các nhà soạn nhạc bậc thầy.

Không đúng như vậy đâu. Nguyên liệu cho âm nhạc: giai điệu, sự hòa âm, nhịp điệu là vô tận. Một triệu năm sau, giả dụ âm nhạc như chúng ta đã biết vẫn còn tồn tại, âm nhạc vẫn giống bảy nốt nhạc của phạm vi âm nguyên của chúng ta, trong đó sự kết hợp của giai điệu và sự hòa âm, và sự sống động của nhịp điệu, sẽ vẫn tiếp tục cho những ý tưởng âm nhạc mới.

Thể loại nào của âm nhạc khiến ông ưa thích hơn cả– opera hay giao hưởng? 

“Tous les genres sont bons, hors le genre ennuyeux”(1). Mọi thể loại của âm nhạc đều đem đến cho chúng ta những tác phẩm lớn.

Tôi có thể chắc chắn rằng ông cũng có những nhà soạn nhạc yêu thích của mình. Vì sao ông lại yêu thích họ hơn những người khác?

Năm 16 tuổi, tôi được nghe vở opera “Don Giovanni” của Mozart lần đầu tiên trong đời. Đối với tôi, đó là một sự khám phá: tôi không tìm thấy từ nào để diễn tả sức mạnh của ấn tượng tràn ngập trong tâm hồn tôi. Hầu như chắc chắn rằng trong số các nhà soạn nhạc vĩ đại thì Mozart vẫn là người tôi yêu thích nhất, bởi vì ông là người khiến tôi cảm nhận được tất cả những tình cảm đẹp đẽ, tinh tế nhất. Dường như đối với tôi, những kinh nghiệm mỹ học tiếp nhận khi còn trẻ đã đóng dấu ấn quan trọng trong suốt cuộc đời và ảnh hưởng rất lớn đối với công việc nghệ thuật trong nhiều năm sau. 

Vậy ông suy nghĩ gì về âm nhạc trên sân khấu hiện nay của phương Tây và cả trong tương lai?

Đối với tôi, âm nhạc của Tây Âu đang trong giai đoạn chuyển mình. Bởi vì một thời gian dài Wagner là nhà soạn nhạc chính duy nhất của trường phái Đức. Đó là một thiên tài, người có sức ảnh hưởng bao trùm khiến không một soạn nhạc châu Âu nào ở nửa cuối thế kỷ của chúng ta lại có thể trốn khỏi, đã đứng biệt lập một cách huy hoàng. Ông là độc nhất, không ai có thể lặp lại được điều này. Sự thật là bây giờ nước Đức đang có một nhà soạn nhạc được kính trọng – Brahms, nhưng sự ngưỡng mộ Brahms dường như chỉ là sự phản đối lại sự quá khích và vượt quá giới hạn của “giáo phái” Wagner. Với tất cả ưu thế, với tất cả sự thuần khiết và tha thiết trong nỗ lực của mình, Brahms vẫn khó có thể đóng góp những gì vĩnh cửu và quý giá vào kho báu của âm nhạc Đức (2). Tất nhiên cũng có thể điểm qua một vài tên tuổi các nhà soạn nhạc Đức: Goldmark, Bruckner, Richard Strauss trẻ tuổi; quả thực, ở đây cũng có thể đề cập đến Moritz Moszkowski – một người thù oán cái tên Slav, sống và làm việc tại Đức… nhưng trên toàn thể lãnh địa âm nhạc thì ai cũng có thể cảm nhận sự khan hiếm tài năng. Chỉ một nơi có cuộc sống đích thực, đó là Bayreuth, trung tâm của sự ngưỡng mộ Wagner và dù chúng ta có quan điểm nào với âm nhạc Wagner, đều không thể phủ nhận sức mạnh của nó, ý nghĩa cơ bản của nó và sự ảnh hưởng của nó đối với âm nhạc đương đại.  Vậy còn các quốc gia khác? Thời gian trước, nghệ thuật trong âm nhạc Italia vẫn còn trong cơn khủng hoảng. Nhưng gần đây có vẻ như đã có bằng chứng là bình minh đã đến với nơi này. Một nhóm các nhà soạn nhạc trẻ tài năng đã xuất hiện, một trong số họ là Mascagni, người đã thu hút được sự chú ý. Có nhiều người đã sai lầm khi cho rằng thành công to lớn của nhà soạn nhạc trẻ này là kết quả của một quá trình quảng bá một cách khéo léo. Bởi vì không đời nào bạn chịu mất tiền quảng bá cho một công việc kém cỏi và không có ý nghĩa đáng kể, bạn sẽ không thể tiến xa và chắc chắn không thể tạo ra áp lực lớn cho toàn thể công chúng châu Âu. Mascagni hiển nhiên không phải là người nhiều tài năng nhưng hết sức thông minh. Anh ta hiểu rằng giờ đây, tinh thần của sự thật đã bao trùm khắp mọi nơi, rằng bức họa là sự kết hợp của nghệ thuật và đời thực; anh ta nhận thức rằng tất cả những thần Wotans, Brunhildes, Fafners đều lùi xuống phía dưới và không đủ sức lay động tâm trí khán giả, rằng người đàn ông với những xúc cảm và nỗi bất hạnh của anh ta gần gũi với chúng ta và dễ hiểu hơn là các vị thần và á thần của Valhalla. Am hiểu từ việc chọn đề tài, thành công Mascagni thu được không chỉ bởi bản năng mà bởi hiểu được khán giả hiện đại muốn gì. Hơn nữa, anh ta không đi theo đường mòn như một số nhà soạn nhạc Italia khác đã làm, những người cố làm cho mình giống như các đồng nghiệp Đức càng nhiều càng tốt, và dường như thật xấu hổ, họ lại trở thành những đứa trẻ ngay trên quê hương của mình. Không, với tất cả những sự biểu cảm, mềm mại của tiếng Italia mà Mascagni đã đưa vào những sự xúc động chân thực của cuộc sống cho các vở opera của mình, những tác phẩm này đã tạo ra sức hấp dẫn không thể cưỡng được đối với công chúng.  Chúng ta cũng có thể quan sát được sự chuyển động và hướng về phía trước của nước Pháp, nơi bản thân nó có nhiều niềm kiêu hãnh như với các nhà soạn nhạc Bizet, Saint-Saëns, Delibes, Massenet…  Chúng ta cũng có thể có nhiều điều quý giá từ Scandinavia, ngôi nhà của Grieg, nhà soạn nhạc có nhiều điều nét độc đáo và tươi mới cũng như chất Na Uy hóm hỉnh.  Với các quốc gia Slavic khác, rất nhiều hứa hẹn được tìm kiếm ở những nhà soạn nhạc Czech: Dvorak có đầy đủ phẩm chất hoàn hảo trong tài năng của mình, nhưng bên cạnh anh ta còn có một số nhà soạn nhạc trẻ tuổi khác như Fibich, Bendl, Kovasevic và Foerster.

Thật tuyệt vời! Nhưng quan điểm của ông về sân khấu âm nhạc Nga hiện nay như thế nào? Nhiều người khẳng định một tình trạng rất tồi tệ đang xảy ra.

Dường như đối với tôi, thật khó để đồng ý với quan điểm đầy bi quan về sân khấu âm nhạc đương đại và tương lai của âm nhạc trong cuốn sách nổi tiếng của A.G.Rubinstein, vốn gây dư luận từ năm ngoái. Khi nghĩ về âm nhạc Nga trong những năm tháng tuổi trẻ của mình, so sánh với những gì xảy ra trước đó và sau đó với những gì có hiện nay, tôi không thể không vui mừng và ấp ủ hy vọng cho một tương lai xán lạn. Bởi vì hiện nay không gì có thể hơn được nền tảng của âm nhạc Nga: Glinka, nhưng trước đây ông không được công nhận, bị ngược đãi bởi những người sùng bái nước Ý, vốn đóng vai trò quan trọng trong đời sống âm nhạc Nga thời điểm đó. Dẫu có khiêm tốn và nghiêm khắc khi đề cập đến nghệ thuật của nước Nga, chúng ta vẫn thấy rằng đã có một mùa diễn thành công để tự hào về những gì mình đạt được. Cũng như một lời cam kết cho hy vọng về tương lai tươi sáng, chúng ta có thể khen ngợi cả những nghệ sĩ xuất sắc đương thời, dẫu cho bắt đầu già đi thì vẫn từng là những tài năng sáng chói xuất hiện từ thập kỷ trước. Họ có nhiều may mắn hơn thế hệ chúng tôi bởi họ mau chóng được lĩnh hội một nền giáo dục về âm nhạc tốt đẹp; từ nhỏ đã có cơ hội dành hết tâm trí cho thiên đường âm nhạc mà không cần phải đấu tranh hoặc lưỡng lự suy tính, và họ có thể đưa được bản thân mình lên một vị trí phù hợp.

Xã hội và báo chí heo đhiện nay thường nói về “nhóm Hùng mạnh”. Những mục tiêu họ tuổi rốt cuộc có trở thành cái gì đó đặc biệt không? 

Thuật ngữ “nhóm Hùng mạnh” được sử dụng vào cuối những năm 1860 và những năm 1870 để chỉ một nhóm các nhạc sĩ được liên kết bởi tình bạn, bởi thẩm mỹ trong âm nhạc và cả những quan điểm chính về âm nhạc. M.A. Balakirev là người đứng đầu và là linh hồn của nhóm này. Các nhà soạn nhạc của “nhóm Hùng mạnh” có thể tìm thấy sự khuây khỏa và sự ủng hộ về mặt đạo đức với nhau. Có một điều là sự liên kết của các cá nhân tài năng không chỉ để tìm thấy sự đồng cảm. Trên thực tế, “nhóm Hùng mạnh” dần dần càng có nhiều đối thủ. Lý do của hiện tượng lạ này là “nhóm Hùng mạnh” thường có bạn bè trong giới báo chí, những người với sự thương mến bạn bè, thường đi quá xa và sa vào sự thổi phồng quá đáng và cho phép bản thân mình giễu cợt các nhạc sĩ hoặc các hiện tượng của thế giới âm nhạc, những thứ xa lạ và không vừa ý “nhóm Hùng mạnh”. Bây giờ thật khó khăn để tìm kiếm một điều gì đó chân thực trong các tác phẩm của các nhà soạn nhạc thuộc “nhóm Hùng mạnh”. Các nhà soạn nhạc này vẫn thường hô hào với những cụm từ triệt để, cách mạng và đổi mới. Những điều này chỉ hàm chứa một phần sự thật về họ nhưng chỉ đúng ở khía cạnh nhỏ. Nó trái ngược với Wagner, sự nối tiếp giữa quá khứ với hiện tại không bao giờ bị phá bỏ. Thế nhưng chưa bao giờ một thành viên nào của “nhóm Hùng mạnh” lại cảm thấy trân trọng cái cũ và hình thức truyền thống. Những người coi sáng tác của “nhóm Hùng mạnh” tràn ngập “tinh thần Nga” nhưng điều đó cũng chỉ chính xác một phần, bởi một vài thành viên của nhóm đã không viết một gạch nhịp nào của âm nhạc trong “tinh thần Nga”.  Trong số các nhà soạn nhạc Nga hiện nay, tôi đánh giá cao một người hơn tất cả, đó là N. A. Rimsky-Korsakov. Ông ấy là viên ngọc sáng trên vương miện của “trường phái Nga mới”, trong khi tôi đã quá cũ kỹ và có xu hướng thụt lùi. 

Nhưng tại sao ông ấy lại như vậy?

Rimsky-Korsakov là một nhà soạn nhạc xuất sắc và ảnh hưởng ít nhiều đến âm nhạc đương đại– vả cả tôi nữa. Ông ấy sáng tác những tác phẩm giao hưởng chương trình như tôi. Điều đó không ngăn cản ông ấy sáng tạo các bản giao hưởng theo hình thức truyền thống, hoặc viết các bản fuga, hoặc theo thể loại đối âm. Trong các vở opera của mình, ông đã không chống lại sự ảnh hưởng của phong cách Wagner hoặc của các nhà soạn nhạc khác, tiếp cận phương pháp mới thành công, tôi cũng làm như vậy nhưng đạt được kết quả thấp hơn. Tuy nhiên điều đó cũng không ngăn cản ông ấy đưa vào các vở opera của mình các khúc cavatina, aria và khúc đồng diễn theo phong cách cũ.  Nhiều năm qua, tôi là giáo sư của nhạc viện, cũng như Korsakov. Mặc dù có sự khác biệt trong tính cách âm nhạc giữa chúng tôi, nhưng dường như chúng tôi cùng đi trên những con đường giống nhau; và tôi cảm thấy tự hào khi có nhiều bạn đồng hành trên con đường của mình.  Trong cuốn sách mới xuất bản của ông Gnedich về lịch sử nghệ thuật Nga, tôi đã được xếp vào phần đối nghịch với Korsakov. Điều đó đã gây sự hiểu lầm tai hại tại Nhạc viện giữa chúng tôi và tiếp tục gây ra những hậu quả đáng tiếc. Sự hiểu lầm này sẽ khiến cho công chúng mất đi sự nhìn nhận đúng đắn về những hiện tượng xảy ra trong giới âm nhạc Nga. Nó cũng phần nào dẫn đến tình trạng thù địch vô nghĩa trong lĩnh vực cần đến sự hài hòa. Những nhà sử học tương lai của âm nhạc Nga sẽ cười vào mũi chúng tôi cũng như bây giờ chúng tôi cười vào sự soi mói của các nhà phê bình. 

Tôi có thể thú nhận là đã không ngờ được nghe điều này từ ông.

Tốt thôi, bây giờ thì anh đã thấy! Và tại sao mọi việc lại như vậy. Ví dụ, Liadov và Glazunov, vẫn được coi là đối thủ âm nhạc của tôi, nhưng trên thực tế, tôi rất thích và đánh giá cao tài năng của họ.