Opera với những con mòng biển

Britten tin vào cảm hứng sáng tạo nghệ thuật từ cội nguồn thông qua mối liên hệ gần gũi giữa cá nhân với những nét riêng biệt của vùng đất và con người. Trong một thế kỷ mà cuộc sống và sự nghiệp của quá nhiều nhà soạn nhạc đã bị giằng xé bởi chiến tranh, cách mạng, và cảnh tha hương, Britten vẫn được hưởng đặc quyền sống một cuộc đời ổn thỏa. Và ông đã tận dụng may mắn này một cách tối đa.

Britten qua đời năm 1976 ở tuổi 63, nổi tiếng hơn cả với những vở opera, nhưng ngoài ra ông còn viết nhiều thể loại khác: thính phòng, dàn nhạc, chùm ca khúc, và hợp xướng. Ông viết cho cả thiếu nhi. Là một nghệ sỹ piano và nhạc trưởng, ông hiểu rõ niềm vui máu thịt của việc trình diễn. Ông từng có lần phát kiến ra một loại nhạc cụ gõ từ những chiếc tách xâu trên sợi dây. Trong một thời đại khi mà những nghệ sĩ tiền phong quay lưng với ý kiến của khán giả, ông mạnh dạn tuyên bố khát vọng nghệ thuật của mình là “để con người thưởng thức, đem đến niềm vui cho con người, và để nâng cao cuộc sống của họ.”

Dĩ nhiên Britten cũng phải chịu nhiều căng thẳng. Tín điều của ông về chủ nghĩa địa phương cao quý song song tồn tại bên mối quan tâm sâu sắc đối với những chiều hướng âm nhạc rộng mở hơn. Khi còn là một nhà soạn nhạc trẻ bắt đầu nảy nở tài năng, ông muốn học với bậc thầy âm nhạc cách tân Alban Berg nhưng mẹ ông lại quyết định ngược lại. Những hòa âm nghịch tai vẫn thường khuấy động bề mặt êm ả trong tác phẩm của ông, và vẻ tăm tối trong nhiều vở opera đã khiến cho nghệ thuật của ông trở thành một sản phẩm thích hợp với thời đại.

Thành công nối tiếp nhau đưa ông trở thành nhà soạn nhạc opera nổi tiếng nhất của Anh kể từ sau Purcell [1659 – 1695], và là nhân vật đi đầu trong đời sống âm nhạc nước này thời kỳ hậu chiến. Dẫu vậy, là người đồng tính trong một xã hội coi đồng tính là phạm tội, ông vẫn phải chịu những chỉ trích gây đau đớn từ những người ngoài cuộc.

Opera trên bãi biển

Vở opera “Peter Grimes” lấy bối cảnh là thị trấn Aldeburgh mờ ảo của năm 1830, với nhân vật chính là một ngư dân nghèo có ước vọng táo bạo về một cuộc sống tốt đẹp hơn nhưng những gì anh nhận lại chỉ là sự phẫn hận của thị trấn nhỏ bị đóng kín về tư tưởng.

Trước đây, các festival khi thì diễn ra tại những kho chứa máy bay cũ, khi thì tại nhà máy điện hạt nhân gần đó. Năm nay, những người tổ chức festival quyết định làm một việc táo bạo chưa từng có – dàn dựng “Peter Grimes” ngay trên bờ biển đã gợi cảm hứng cho tác phẩm.

Trước khi xem màn trình diễn vào buổi tối, khán giả có thể xem một vài trình diễn khác, trong đó có tác phẩm sân khấu tương tác khác thường là “The Borough” [tên tập thơ của George Crabbe, xuất bản năm 1810, trong đó có phần được dùng làm lời cho vở opera “Peter Grimes” của Britten] do đoàn kịch Punchdrunk của Anh dựng. Mỗi màn trình diễn đều có một khán giả duy nhất: chính là bạn. Được dẫn đường thông qua tai nghe, bạn băng qua những con phố và đầm lầy, bước vào những quán rượu và nhà dân. Điểm đến cuối cùng là thế giới của Peter Grimes, hệt như được phác ra trong thơ của George Crabbe. Các nghệ sỹ tụ về đây trên tuyến đường của bạn như những cư dân của thị trấn, hay như những nhân vật trong vở opera: cô giáo Ellen Orford, ông lão say khướt, và cậu bé mắt to mặc áo len rách. Khi được hỏi có bao nhiêu người tham gia màn trình diễn này, một nhân viên kỹ thuật của đoàn kịch trả lời bí hiểm: “Tôi không thể tiết lộ được. Theo một cách nào đó là toàn thể thị trấn này.”

Danh tiếng vượt thời gian

Giữa những buổi hòa nhạc, bạn có thể dừng chân bên Red House, ngôi nhà hẻo lánh mà Britten cùng ca sĩ giọng tenor Peter Pears chuyển tới sống vào năm 1957. Giờ đây nó trở thành trụ sở của Britten-Pears Foundation, đang rất bận rộn cho lễ kỷ niệm 100 năm: khai trương một cuộc triển lãm mới mẻ và tỉ mỉ, và sửa sang phòng làm việc của Britten, nơi du khách có thể thấy chiếc bàn nhà soạn nhạc đã ngồi sáng tác “War Requiem” và nhìn ra những vườn cây ăn quả thanh bình của Suffolk. Thế nhưng khung cảnh điền viên của Britten đã bị phá vỡ khi Không quân Mỹ bắt đầu những chuyến bay thử vào những năm 1970 từ một căn cứ gần đó, và bay qua ngay phía trên phòng làm việc của nhà soạn nhạc. Britten, vốn là người theo chủ nghĩa hòa bình lâu năm, đã không thể chịu nổi tiếng ồn và ông đành phải viết những tác phẩm cuối cùng của mình ở một nơi khác, cách đó khoảng 25 dặm.

Có điều thú vị là, danh tiếng của nhiều nhà soạn nhạc bị nhấm chìm ngay lập tức sau khi họ qua đời; chẳng hạn như âm nhạc của người cùng thời với Britten là Michael Tippett. Nhưng danh tiếng của Britten vẫn ngày càng lên, và phải thừa nhận rằng Britten-Pears Foundation có công làm nên một phần danh tiếng đó. Nó đã hỗ trợ việc thu âm và trình diễn, xuất bản sáu tập những bức thư chọn lọc – một dự án kéo dài hơn 25 năm. Hoạt động của Quỹ được bảo đảm tài chính một phần nhờ số tiền bản quyền không nhỏ thu về từ những buổi trình diễn các vở opera của Britten. “Việc Britten chưa từng kết hôn và không có gia đình riêng,” Giám đốc Quỹ – ông Richard Jarman – thừa nhận, “chắc chắn có ích.”

Công việc ấn tượng nhất của quỹ gần đây là xây mới một kho lưu trữ về Britten ngay tại Red House, giờ đây trở thành bộ sưu tập về cá nhân một nhà soạn nhạc lớn nhất thế giới. Britten là một trong những nghệ sĩ thích lưu trữ, và kho lưu trữ của ông chứa một khối lượng khổng lồ các tư liệu: những bản thảo hoàn chỉnh và bản nháp, trang phục và ảnh chụp, xấp xỉ 80.000 bức thư, và 700 tác phẩm của thời kỳ đầu sáng tác. Irina Shostakovich, vợ góa của nhà soạn nhạc D. Shostakovich, cũng mới ghé qua đây, và lá thư Shostakovich gửi Britten đã được đặt lên bàn để bà nghiên cứu. Mặc dù hiếm khi gặp nhau, hai nhà soạn nhạc vẫn có một mối liên hệ bền chặt về nghề nghiệp, nhưng kể cả khi biết điều này, bạn vẫn không khỏi ngạc nhiên trước những lời khen nồng nhiệt mà Shostakovich dành cho Britten. “Âm nhạc của anh là hiện tượng đáng chú ý nhất trong thế kỷ 20,” ông viết cho Britten trong một bức thư năm 1963. “Và đối với tôi, nó gây ấn tượng sâu sắc và mạnh mẽ. Hãy viết càng nhiều càng tốt nhé. Nó cần thiết cho nhân loại – và dĩ nhiên cho cả tôi nữa.”

        THANH NHÀN lược dịch từ Boston Globe