Trước đây, các Festival Aldeburgh mà Benjamin Britten là người đồng sáng lập, hoặc diễn ra tại những kho chứa máy bay cũ, hoặc tại nhà máy điện hạt nhân gần đó. Hè này, nhân kỷ niệm 100 năm sinh của Britten, những người tổ chức festival quyết định làm một việc táo bạo chưa từng có – dàn dựng “Peter Grimes” – vở opera nổi tiếng nhất của nhà soạn nhạc – ngay trên bờ biển đã gợi cảm hứng cho tác phẩm.
Nghệ thuật của một nhà soạn nhạc tất nhiên không thể bị giới hạn bởi những cảnh tượng đầu tiên hiện ra trước mắt hay trong trí tưởng tượng, nhưng không dễ gì mà bác bỏ, trong vẻ đẹp mộc mạc và cô độc của bờ biển Suffolk, có điều gì đó hết sức mật thiết với âm nhạc của Benjamin Britten.
Thoạt tiên có vẻ kỳ lạ khi kiếm tìm tinh thần của một nhà soạn nhạc nổi tiếng quốc tế ở nơi xa xôi như thị trấn Aldeburgh, đặc biệt trong dịp kỷ niệm 100 năm sinh của ông, khi hơn 2.000 buổi biểu diễn âm nhạc của ông đang diễn ra trên toàn cầu, trong đó có những tác phẩm bất hủ như các vở opera “Peter Grimes”, “Curlew River” hay tác phẩm viết cho dàn nhạc và hợp xướng “War Requiem”.
Nhưng Britten sinh ra chỉ cách đây 30 dặm, và đã sống ở Suffolk hầu hết cuộc đời mình. Ông đã đi dạo trên bờ cát này, bơi trong làn nước biển này mỗi ngày, đem về nhà những con cá trích cho bữa sáng. Cũng tại đây, ông đã viết nhiều tác phẩm để trình diễn tại Festival Âm nhạc và Nghệ thuật Aldeburgh mà ông đồng sáng lập vào năm 1948. Ông được chôn cất trong một ngôi mộ giản dị ở nghĩa trang của nhà thờ địa phương.
Britten tin vào cảm hứng sáng tạo nghệ thuật từ cội nguồn thông qua mối liên hệ gần gũi giữa cá nhân với những nét riêng biệt của vùng đất và con người. Trong một thế kỷ mà cuộc sống và sự nghiệp của quá nhiều nhà soạn nhạc đã bị giằng xé bởi chiến tranh, cách mạng, và cảnh tha hương, Britten vẫn được hưởng đặc quyền sống một cuộc đời ổn thỏa. Và ông đã tận dụng may mắn này một cách tối đa.
Britten qua đời năm 1976 ở tuổi 63, nổi tiếng hơn cả với những vở opera, nhưng ngoài ra ông còn viết nhiều thể loại khác: thính phòng, dàn nhạc, chùm ca khúc, và hợp xướng. Ông viết cho cả thiếu nhi. Là một nghệ sỹ piano và nhạc trưởng, ông hiểu rõ niềm vui máu thịt của việc trình diễn. Ông từng có lần phát kiến ra một loại nhạc cụ gõ từ những chiếc tách xâu trên sợi dây. Trong một thời đại khi mà những nghệ sĩ tiền phong quay lưng với ý kiến của khán giả, ông mạnh dạn tuyên bố khát vọng nghệ thuật của mình là “để con người thưởng thức, đem đến niềm vui cho con người, và để nâng cao cuộc sống của họ.”
Dĩ nhiên Britten cũng phải chịu nhiều căng thẳng. Tín điều của ông về chủ nghĩa địa phương cao quý song song tồn tại bên mối quan tâm sâu sắc đối với những chiều hướng âm nhạc rộng mở hơn. Khi còn là một nhà soạn nhạc trẻ bắt đầu nảy nở tài năng, ông muốn học với bậc thầy âm nhạc cách tân Alban Berg nhưng mẹ ông lại quyết định ngược lại. Những hòa âm nghịch tai vẫn thường khuấy động bề mặt êm ả trong tác phẩm của ông, và vẻ tăm tối trong nhiều vở opera đã khiến cho nghệ thuật của ông trở thành một sản phẩm thích hợp với thời đại.
Thành công nối tiếp nhau đưa ông trở thành nhà soạn nhạc opera nổi tiếng nhất của Anh kể từ sau Purcell [1659 – 1695], và là nhân vật đi đầu trong đời sống âm nhạc nước này thời kỳ hậu chiến. Dẫu vậy, là người đồng tính trong một xã hội coi đồng tính là phạm tội, ông vẫn phải chịu những chỉ trích gây đau đớn từ những người ngoài cuộc.
Opera trên bãi biển
Vở opera “Peter Grimes” lấy bối cảnh là thị trấn Aldeburgh mờ ảo của năm 1830, với nhân vật chính là một ngư dân nghèo có ước vọng táo bạo về một cuộc sống tốt đẹp hơn nhưng những gì anh nhận lại chỉ là sự phẫn hận của thị trấn nhỏ bị đóng kín về tư tưởng.
| Moot Hall ở Aldeburgh là một toà nhà cổ từ thời Tudor đã bị thời tiết bào mòn và ngày càng xích gần biển do hiện tượng xói lở. Nó là trụ sở của chính quyền Aldeburgh từ thế kỷ 16 và trở nên bất tử nhờ xuất hiện ngay ở phần mở màn vở opera “Peter Grimes” như địa điểm nơi Grimes bị lục vấn về cái chết của cậu bé học việc với anh. Nội thất của nó được tái hiện trên sân khấu khắp thế giới kể từ khi vở opera được công diễn lần đầu năm 1945.
Thế nhưng “Peter Grimes” chưa bao giờ được dàn dựng ở Aldeburgh – thị trấn không có nhà hát nào đủ lớn cho vở diễn quy mô này – cho đến khi các nhà tổ chức Festival Aldeburgh nảy ra ý tưởng trình diễn “Peter Grimes” trên sân khấu ngoài trời. Các ca sỹ tất nhiên phải dùng micro và phần nhạc phải được thu âm sẵn. Có 700 chỗ ngồi được bố trí trên các dãy khán đài, ngoài ra 1.000 người khác có thể ngồi thẳng trên đám đá cuội để xem. Ở phần cuối vở opera, khi sau lưng bị đội dân phòng truy đuổi, bạn của Grimes là Balstrode xui khiến anh dong buồm ra khơi rồi đánh chìm nó. Grimes nghe theo lời khuyên. Sân khấu được dàn dựng theo phần lời của vở kịch: “họ cùng nhau đẩy chiếc thuyền xuống con dốc bên bờ biển” – những nhà hát hiện đại đã tìm mọi cách để tái tạo hình ảnh này. Ở đây, Grimes hạ thủy một con tàu thật rồi biến mất vào bóng tối bao trùm lên biển cả. Một hành động đơn giản nhưng lại có sức biểu cảm lớn. |
Từ một làng chài sung túc, Aldeburgh giờ chỉ còn lại một vài ngư dân nhưng ở cuối bãi biển còn rải rác vài túp lều nhỏ, nơi hằng ngày vẫn bán cá tươi mới đánh bắt được hoặc cá xông khói. Thị trấn vẫn giữ được vẻ cổ xưa độc đáo và trở thành một điểm đến thư giãn cho du khách. Festival Aldeburgh, diễn ra vào tháng Sáu hằng năm, luôn lấy âm nhạc của Britten làm tâm điểm trong suốt những năm qua, nhưng tránh được sự nhàm chán bằng cách kết nối với âm nhạc đương đại, giống như cách vẫn được làm khi Britten còn sống.
Trước đây, các festival khi thì diễn ra tại những kho chứa máy bay cũ, khi thì tại nhà máy điện hạt nhân gần đó. Năm nay, những người tổ chức festival quyết định làm một việc táo bạo chưa từng có – dàn dựng “Peter Grimes” ngay trên bờ biển đã gợi cảm hứng cho tác phẩm.
Trước khi xem màn trình diễn vào buổi tối, khán giả có thể xem một vài trình diễn khác, trong đó có tác phẩm sân khấu tương tác khác thường là “The Borough” [tên tập thơ của George Crabbe, xuất bản năm 1810, trong đó có phần được dùng làm lời cho vở opera “Peter Grimes” của Britten] do đoàn kịch Punchdrunk của Anh dựng. Mỗi màn trình diễn đều có một khán giả duy nhất: chính là bạn. Được dẫn đường thông qua tai nghe, bạn băng qua những con phố và đầm lầy, bước vào những quán rượu và nhà dân. Điểm đến cuối cùng là thế giới của Peter Grimes, hệt như được phác ra trong thơ của George Crabbe. Các nghệ sỹ tụ về đây trên tuyến đường của bạn như những cư dân của thị trấn, hay như những nhân vật trong vở opera: cô giáo Ellen Orford, ông lão say khướt, và cậu bé mắt to mặc áo len rách. Khi được hỏi có bao nhiêu người tham gia màn trình diễn này, một nhân viên kỹ thuật của đoàn kịch trả lời bí hiểm: “Tôi không thể tiết lộ được. Theo một cách nào đó là toàn thể thị trấn này.”
Danh tiếng vượt thời gian
Giữa những buổi hòa nhạc, bạn có thể dừng chân bên Red House, ngôi nhà hẻo lánh mà Britten cùng ca sĩ giọng tenor Peter Pears chuyển tới sống vào năm 1957. Giờ đây nó trở thành trụ sở của Britten-Pears Foundation, đang rất bận rộn cho lễ kỷ niệm 100 năm: khai trương một cuộc triển lãm mới mẻ và tỉ mỉ, và sửa sang phòng làm việc của Britten, nơi du khách có thể thấy chiếc bàn nhà soạn nhạc đã ngồi sáng tác “War Requiem” và nhìn ra những vườn cây ăn quả thanh bình của Suffolk. Thế nhưng khung cảnh điền viên của Britten đã bị phá vỡ khi Không quân Mỹ bắt đầu những chuyến bay thử vào những năm 1970 từ một căn cứ gần đó, và bay qua ngay phía trên phòng làm việc của nhà soạn nhạc. Britten, vốn là người theo chủ nghĩa hòa bình lâu năm, đã không thể chịu nổi tiếng ồn và ông đành phải viết những tác phẩm cuối cùng của mình ở một nơi khác, cách đó khoảng 25 dặm.
Có điều thú vị là, danh tiếng của nhiều nhà soạn nhạc bị nhấm chìm ngay lập tức sau khi họ qua đời; chẳng hạn như âm nhạc của người cùng thời với Britten là Michael Tippett. Nhưng danh tiếng của Britten vẫn ngày càng lên, và phải thừa nhận rằng Britten-Pears Foundation có công làm nên một phần danh tiếng đó. Nó đã hỗ trợ việc thu âm và trình diễn, xuất bản sáu tập những bức thư chọn lọc – một dự án kéo dài hơn 25 năm. Hoạt động của Quỹ được bảo đảm tài chính một phần nhờ số tiền bản quyền không nhỏ thu về từ những buổi trình diễn các vở opera của Britten. “Việc Britten chưa từng kết hôn và không có gia đình riêng,” Giám đốc Quỹ – ông Richard Jarman – thừa nhận, “chắc chắn có ích.”
Công việc ấn tượng nhất của quỹ gần đây là xây mới một kho lưu trữ về Britten ngay tại Red House, giờ đây trở thành bộ sưu tập về cá nhân một nhà soạn nhạc lớn nhất thế giới. Britten là một trong những nghệ sĩ thích lưu trữ, và kho lưu trữ của ông chứa một khối lượng khổng lồ các tư liệu: những bản thảo hoàn chỉnh và bản nháp, trang phục và ảnh chụp, xấp xỉ 80.000 bức thư, và 700 tác phẩm của thời kỳ đầu sáng tác. Irina Shostakovich, vợ góa của nhà soạn nhạc D. Shostakovich, cũng mới ghé qua đây, và lá thư Shostakovich gửi Britten đã được đặt lên bàn để bà nghiên cứu. Mặc dù hiếm khi gặp nhau, hai nhà soạn nhạc vẫn có một mối liên hệ bền chặt về nghề nghiệp, nhưng kể cả khi biết điều này, bạn vẫn không khỏi ngạc nhiên trước những lời khen nồng nhiệt mà Shostakovich dành cho Britten. “Âm nhạc của anh là hiện tượng đáng chú ý nhất trong thế kỷ 20,” ông viết cho Britten trong một bức thư năm 1963. “Và đối với tôi, nó gây ấn tượng sâu sắc và mạnh mẽ. Hãy viết càng nhiều càng tốt nhé. Nó cần thiết cho nhân loại – và dĩ nhiên cho cả tôi nữa.”
THANH NHÀN lược dịch từ Boston Globe
