Tuệ Tĩnh với văn hóa Việt Nam

Tuệ Tĩnh 慧靜 (còn được viết Huệ Tĩnh 惠靜, 彗靖) tên thật là Nguyễn Bá Tĩnh 阮伯靜², tên hèm là Hoằng弘, sinh năm 1308 hoặc 1311³, quán hiệu là Hồng Nghĩa 洪義, còn có tên tự là Thận Trai 慎齋 hay Vô Dật 無逸, Đạo hiệu là Tráng Tử 戇子, Tuệ Tĩnh là pháp hiệu khi xuất gia của ông. Ông là người làng Nghĩa Phú, tổng Văn Thai, huyện Cẩm Giàng, phủ Thượng Hồng (nay là tỉnh Hải Dương). Ông là người học cả Tam giáo, ngoài ra còn tinh thông âm dương gia và y học. Ông có khả năng đã đỗ Tiến sĩ đệ nhị giáp đời Trần Dụ Tông vào năm 1345 hoặc 1351, nhưng không ra làm quan, nên không được chép trong Đăng khoa lục⁴. Trước khi xuất gia, ông có sáng tác bài Nam dược quốc ngữ phú bằng chữ Nôm. Ông chuyên chú ở việc tu hành, nghiên cứu thuốc Nam. Sau khi đi chu du các nơi để nghiên cứu y dược, ông về trụ trì chùa Hộ Xá (Giao Thủy, Nam Định), viết sách và cho khắc in. Ông đã tu bổ lại chùa này và nhiều chùa ở hạt Sơn Nam và quê hương, dạy y học cho các tăng ni đệ tử, mở rộng việc chữa bệnh làm phúc. Có thể vào giai đoạn này ông còn mở nhà thuốc lấy tên Hồng Nghĩa đường ở ngay trên quê hương. Ông đã từng sang Bắc quốc (nhưng không rõ là đi sứ hay đi cống), có thuyết nói ông chữa khỏi bệnh cho vợ vua, bị giữ lại làm ở Thái y viện, được phong Đại Y Thiền Sư. Ông mất bên đất Bắc, không biết là vào năm nào.

Đời Lê Dụ Tông, ông được ban thụy là Giác Tư, sách y học của ông được biên tập thành cuốn Hồng Nghĩa Giác Tư y thư (hay Tuệ Tĩnh y thư). Năm 1690, tiến sĩ Nguyễn Danh Nho (1638- 1699), người cùng làng với ông đi sứ Trung Quốc, mang nội dung bản dập bi kí của Tuệ Tĩnh về nước, cho khắc bia đem về làng thờ, dựng đình, gọi là Đình Bia (nay dân làng gọi là Đền Bia), ông được thờ làm thành hoàng làng kể từ đó. Tuệ Tĩnh hiện được thờ tại Đền Bia và Đền Xưa (ở Văn Thai, Cẩm Giàng, Hải Dương), tại Y Miếu (Hà Nội), tại đền Yên Lư (Thủy Nguyên, Hải Phòng). Theo như lễ hội và ghi chép thần phả địa phương, Tuệ Tĩnh sinh ngày 12 tháng 2 và mất ngày 11 tháng 9 (âm lịch).

Những đóng góp cho văn hóa Việt Nam

Tuệ Tĩnh và Hải Thượng Lãn Ông (1720 – 1791) được coi là hai nhà y học, dược học lớn nhất của Việt Nam trong lịch sử. Tuệ Tĩnh sống trước Lê Hữu Trác bốn thế kỷ. Ông được nhân dân nhiều đời coi như là ông tổ nghề thuốc Nam (Chư công nghệ tổ sư). Các tác phẩm y học, dược học của ông có khá nhiều: như Thập tam phương gia giảm, Nhân thân phú (tồn nghi), Y luận (trong Hồng Nghĩa Giác Tư y thư), Thương hàn tam thập thất chùy có lẽ là nguyên bản Hán văn của Thương hàn các pháp trị lệ quyển hạ (do chính Tuệ Tĩnh dịch), Nam dược thần hiệu, Quốc âm bản thảo (đã mất), Nam dược chính bản (đời Lê đổi tên thành Hồng Nghĩa Giác Tư y thư) có lẽ là nguyên bản Hán văn của Nam dược quốc ngữ phú (trong Hồng Nghĩa Giác Tư y thư), Bổ âm đơn⁵ và  Thiền tông khóa hư ngữ lục.

Tuệ Tĩnh cũng là thầy thuốc đầu tiên trong lịch sử đưa ra câu nói đã trở thành kim chỉ nam của y dược học Việt Nam: “Thuốc Nam Việt trị người Nam Việt” (trong Nam dược quốc ngữ phú), hay “Nam dược trị Nam nhân” (trong Nam dược thần hiệu). Chính vì thế nhân dân nhiều đời đã suy tôn ông là “Thánh thuốc Nam”, “Đại y Thiền sư”, hay bậc “y dân y quốc” (người chữa bệnh cho dân cho nước, chữ dùng trong Thập tam phương gia giảm).

Qua nhiều công trình nghiên cứu cho thấy, châm ngôn của Tuệ Tĩnh là sự đúc kết kinh nghiệm về sự hài hòa, cảm biến giữa cơ thể con người với môi trường địa lý và sản vật tự nhiên mang nguồn gốc bản địa: người đâu thuốc đó. Đằng sau câu nói ấy là nguyên lý “thiên nhân hợp nhất, thiên nhân cảm ứng”, con người là một tiểu vũ trụ hài hòa âm dương, nên chữa trị bệnh tật thì phải dùng những dược phẩm được sản sinh từ chính môi trường địa lý mà con người cư trú. Ví dụ như trong Nam dược thần hiệu ông có những câu như:

“Vật trước mắt đều những thuốc rành, …
Sau nhà thỏi đất thường dùng làm dược phố”

Đây chính châm ngôn bao quát toàn bộ y lý, y học cổ truyền của dân tộc. Theo ngôn ngữ hiện đại, Tuệ Tĩnh chính là nhà khoa học đầu tiên của môn Dân tộc sinh thái dược học (Ethno – Ecophar – Macology).

Không chỉ là một nhà dược học, y học, Tuệ Tĩnh còn là một thiền sư danh tiếng. Tiếc rằng tư liệu về thiền học của Tuệ Tĩnh đến nay hầu như không còn. Hiện chỉ còn một tác phẩm duy nhất liên quan đến kinh điển Phật giáo đó là  Thiền tông khóa hư ngữ lục⁶. Đây là bản dịch sang tiếng Việt của Tuệ Tĩnh cho tác phẩm Khóa hư lục của vua Trần Thái Tông. Theo chúng tôi, đây là bản dịch kinh Phật sớm thứ hai hiện còn, sau bản Phật thuyết đại báo phụ mẫu ân trọng kinh (được dịch vào thời Lý), và là dịch phẩm DUY NHẤT của đời Trần hiện còn. Như vậy, Tuệ Tĩnh là dịch giả có danh tính sớm nhất trong lịch sử. Và nếu không ngoa, thì có thể coi ông là ông tổ ngành phiên dịch học của Việt Nam. Trong bản dịch này, ông đã thể hiện nhiều ý tưởng Việt hóa các thành tựu của Hán văn Phật học Việt Nam⁷. Có những câu văn biền ngẫu Hán đã được Tuệ Tĩnh dịch sang văn Nôm khá nhuần nhuyễn: “rừng mau cây rậm, một trận gió may thổi đến, mấy khóm bèn nên xơ xác; núi xanh đương diềm dà, mai sơ mưa móc luống thơ thới, thảy hóa nên rụng rời.” Ngoài việc dịch kinh Phật, Tuệ Tĩnh còn tự tay dịch một số sách y dược học của mình sang tiếng Việt⁸.

Còn một điểm nữa mà nhiều người đã biết: Tuệ Tĩnh còn là một nhà thơ, một người làm phú nổi tiếng của thời Trần. Ngoài việc viết sách y học bằng văn xuôi, Tuệ Tĩnh còn dùng một số thể loại văn vần. Trong đó, các bài phú về dược liệu và công dụng của các vị thuốc là những tác phẩm tiêu biểu, như Nam dược quốc ngữ phú (chữ Nôm), Trực giải chỉ nam dược tính phú (chữ Hán). Ví dụ:

Dục huệ sinh dân, tiên tầm thánh dược.
Thiên thư việt định Nam bang; thổ sản hữu thù Bắc quốc.
Tráng tinh thần, trừ tà khí: hỏa luyện hoàng kim;
Cường gân cốt, dưỡng trường sinh: lộ hòa bạch ngọc.
(muốn giúp nhân dân, trước tìm thuốc thánh.
Sách trời đã định cõi Nam, thổ sản cũng khác nước Bắc.
Khỏe tinh thần, trừ tà khí: lửa luyện chất vàng;
Mạnh gân cốt, dưỡng trường sinh: sương hòa ngọc trắng.)

Điều này cho thấy, Tuệ Tĩnh là tác giả sáng tác song ngữ (tiếng Hán và tiếng Việt). Đây cũng là điểu dễ hiểu trong môi trường song ngữ – song văn hóa thời Trung đại. Chính vì thế, khi biên soạn bộ Thơ văn Lý Trần, nhóm Nguyễn Huệ Chi đã đưa tác phẩm của Tuệ Tĩnh vào công trình của mình.

Có một điểm cuối cùng khá quan trọng. Tuệ Tĩnh còn là người biên soạn từ điển y dược học sớm nhất trong lịch sử mà tác phẩm còn lại đến nay chính là  Nam dược quốc ngữ phú. Trước nay, tác phẩm này được liệt vào dạng tác phẩm văn học, điều đó không phải là không có cơ sở, bởi phú là một thể loại kinh điển của sáng tác văn chương thời trung đại. Nhưng xét về mặt nội dung, thì Nam dược quốc ngữ phú lại mang nội dung của một cuốn từ điển. Ví dụ như:

Não chỉ khêu cứt ráy, muốn uống rượu nếu phải thì dừng;
Phát bì cắt tóc ngôi, chảy máu cam dặt tra liền đỡ.

Có thể thấy, ở mỗi mục từ gồm một từ tiếng Hán (in đậm) và một từ tiếng Việt tương ứng (in nghiêng), đôi khi có dẫn giải thêm chức năng trị bệnh của các vị thuốc. Trong tác phẩm này, tác giả đã liệt kê hơn 600 từ y dược học, số lượng từ vựng này tương đương với mục Y dược trong từ điển Chỉ nam ngọc âm thế kỷ XVII. Mặc dù, số lượng các mục từ khá ít, nhưng vẫn có thể coi đây là một cuốn tiểu từ điển Hán – Việt cổ nhất hiện còn. Với tư liệu này, có thể coi Tuệ Tĩnh là nhà từ điển học đầu tiên trong lịch sử.

Như vậy, Tuệ Tĩnh đã có những đóng góp quan trọng trong lịch sử văn hóa Việt Nam. Ông là một thiền sư danh tiếng, vị thánh thuốc Nam, ông tổ thứ nhất của nền y dược học cổ truyền, nhà từ điển học đầu tiên, dịch giả có danh tính sớm nhất trong lịch sử… Đến khi xã tắc lâm nguy, ông đã nhẹ nhàng đem cái thân mệnh của mình để ngăn chặn giặc Bắc hung bạo. Ông mất ở nơi đất khách quê người, nhưng lòng vẫn luôn luôn ngóng về cố quốc. Mộ của ông hiện đang ở đâu? Cho đến nay, đây vẫn là một câu hỏi bỏ lửng, chưa mấy ai có ý định đi tìm!

————-
¹ Trần Trọng Dương. 2011. Nghiên cứu chữ Nôm và tiếng Việt qua các bản dịch Khóa hư lục. (Luận án Tiến sĩ). Học viện Khoa học Xã hội. Trong luận án, chúng tôi đã tiến hành khảo luận hơn 60 trang phê phán văn bản học, sử liệu học để có được những kết quả trong bài viết này mà trong khuôn khổ có hạn của bài viết, chúng tôi không nêu hết được.

² Đặng Mai Phong (1864-?). Liệt tiên truyện – Chư công nghệ tổ sư – Ngã quốc nhân nhập sĩ Trung Quốc. Mục Nam dược. Ký hiệu VNv.284

³ Hàn lâm viện Đông Các đại học sĩ Nguyễn Bính. (1572). Lý triều công thần nhất vị đại vương phả lục (Thần tích của xã An Lư hay Yên Lư, tổng Thủy Tú, huyện Thủy Nguyên, tỉnh Kiến An, Hải Phòng). Kí hiệu AE:a12/24

⁴ Sắc phong Tuệ Tĩnh tôn thần Đệ nhị giáp Tiến sĩ phụng Bắc sứ, gia phong Nam Dược Đại Y Thiền sư [Chuyển dẫn Trần Trọng Dương 2011. sđd. Tr.52].

⁵ Theo Lê Trần Đức trong [Nguyễn Bá Tĩnh. (2004). Tuệ Tĩnh toàn tập. Lê Trần Đức (hiệu đính và khảo cứu). Nxb Y học. Hà Nội. tr.9].

⁶ Trần Thái Tông. Thiền tông khóa hư ngữ lục. Tuệ Tĩnh giải nghĩa, Trần Trọng Dương khảo cứu, phiên chú. NXB Văn học – Trung tâm nghiên cứu Quốc học. Hà Nội. 1999.

⁷ Cụ thể xem Trần Trọng Dương. 2012. Nghiên cứu chữ Nôm và tiếng Việt qua các bản dịch Khóa hư lục. NXB Từ điển Bách khoa. Hà Nội.

⁸ Tuy nhiên các văn bản này còn khá phức tạp, chưa xác định chắc chắn về văn bản học nên tạm chưa nêu ở đây.