Cần có giải pháp ngăn ngừa những nhà khoa học thiếu trung thực
Trong buổi làm việc với Bộ KH&CN gần đây Phó Thủ tướng - Bộ trưởng Bộ GD&ĐT đã yêu cầu lãnh đạo Bộ KH&CN triển khai một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động KH&CN, trong đó ông nhấn mạnh cần đổi mới chính sách, cơ chế tài chính đối với KH&CN, chấm dứt việc các nhà KH phải nói dối.
Từ nhiều năm nay, chuyện nhà KH nói dối diễn ra với rất nhiều kiểu, nhiều cách lắt léo khác nhau, nhưng có thể quy vào hai trường hợp điển hình:
1. Các nhà KH buộc phải nói dối. Họ chính là những người đang thực sự làm KH và trong số họ ngay cả người có tài năng tâm huyết, dù được tuyển chọn làm chủ trì đề tài và làm ra kết quả hữu ích thật, cũng không thể sống “thật” với KH theo cả nghĩa đen và nghĩa bóng. Vì: Tiền đề tài nhẽ ra chỉ được dành cho nghiên cứu lại phải “phù phép” lấy ra thêm thắt cho đồng lương giáo sư ít ỏi (vài ba triệu đồng) của mình và cộng sự; nếu nhà KH không có quyền lực hành chính (thậm chí có), hàng tuần, hàng tháng, thậm chí hàng ngày phải hệ lụy từ cô kế toán, cậu văn thư, đến các trưởng phó phòng hành chính quản trị, viện phó, viện trưởng… để có được chữ ký, con dấu đỏ hợp pháp hóa cho các chứng từ, biểu mẫu, báo cáo “giả”, hóa đơn đỏ, nhằm “qua mặt” được các cuộc kiểm tra tài chính của cấp trên, để giải ngân, nghiệm thu… Kết quả là không ít % kinh phí đề tài không cánh mà bay; cùng với nó là sự chán nản, nhụt chí thậm chí mất lòng tin giữa nhà khoa học và nhà quản lý…
2. Không ít các nhà KH thuộc hàng ngũ cây đa cây đề, đã đề xuất với cơ quan quản lý KH cấp trên về những chương trình, dự án, đề tài (chủ yếu thuộc lĩnh vực nghiên cứu triển khai và ứng dụng, KHXH&NV), với những mục tiêu thật hoành tráng nhưng thiếu tính khả thi, hiệu quả và địa chỉ sử dụng “mơ hồ” nhưng vẫn tổ chức nghiệm thu với một hội đồng gồm các chức sắc quen thuộc, nể nang nhau, đánh giá xuất sắc rồi xếp vào tủ (cho đến nay vẫn chưa có tiêu chí đánh giá và quản lý các đề tài này một cách thực sự khoa học) hoặc bịa ra những điều kiện bảo đảm để nhận các dự án đầu tư lớn của Nhà nước. Một số nhà quản lý có quyền lực, mang danh nhà KH “đã biến” công việc thuộc chức trách, nhiệm vụ của cơ quan mình thành các đề tài nghiên cứu với kinh phí hàng tỉ đồng (GS. Hoàng Tụy gọi đây là một dạng tham nhũng mới – tham nhũng trong khoa học). Nói không ngoa vì lợi ích riêng, họ đã chủ động nói dối, lấy tiền đóng thuế của dân chi vào những việc ngoài KH.
Việc đầu tư kinh phí tới hàng nghìn tỉ đồng để xây dựng các Phòng thí nghiệm trọng điểm (PTNTĐ) là một chủ trương đúng đắn. Khi tổ chức tuyển chọn các đơn vị chủ trì nhận dự án đó, lãnh đạo các đơn vị, tổ chức KH nào cũng đều khẳng định mình đầy đủ cơ sở vật chất, hạ tầng, nhân lực và nhiệm vụ KH… Nhưng khi triển khai đạt hiệu quả thấp (thanh tra 3 PTNTĐ của ĐHQG TP.HCM, Vinashin, Bộ NN&PTNT đều phát hiện lãng phí hàng trăm triệu đồng trong xây dựng cơ bản, một số thiết bị chưa được lắp đặt, không có người sử dụng) thì lại nêu lý do chính là thiếu những cái mà khi lập hồ sơ họ cho là đã có đủ. Một Chương trình trong điểm quốc gia được duyệt kinh phí gần 700 triệu đồng, nhưng ông Trưởng ban Chương trình còn muốn “vẽ” thêm việc cần làm để được duyệt trên 1 tỷ, trong khi một thành viên của Chương trình cho rằng chỉ cần 300 triệu là đủ. Đó là hai ví dụ trong nhiều trường hợp nhà khoa học chủ động nói dối.
Với những quy định tài trợ cho NCCB mới được ban hành gần đây, trường hợp các nhà khoa học buộc phải nói dối đã giảm đi rất nhiều. Còn trong các lĩnh vực nghiên cứu khác dường như chúng ta chưa có giải pháp nào tỏ ra hữu hiệu để ngăn ngừa một số nhà KH chủ động nói dối. Đó là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến hạn chế tác dụng, thậm chí vô hiệu hóa nhiều chính sách quản lý KH&CN tiến bộ như công khai tuyển chọn và đấu thầu các đề tài nghiên cứu, Nghị định 115…, từ đó nảy sinh nhiều vấn nạn nhũng nhiễu, lãng phí, gây nghi ngờ giữa các nhà khoa học,… hiệu quả hoạt động KH&CN thấp.
Vì vậy yêu cầu đặt ra đối với việc đổi mới chính sách, cơ chế quản lý tài chính trong khoa học không chỉ là để các nhà khoa học không phải nói dối mà còn là ngăn ngừa được những nhà khoa học thiếu trung thực không thể nói dối.
TIA SÁNG
