Giảm trưởng – Hắc mã trong cuộc đua về trí tưởng tượng

Khi tăng trưởng kinh tế không ngừng nghỉ suốt nhiều thập kỷ trả về một hóa đơn sinh thái quá tốn kém, thậm chí, vượt mức chi trả của thế hệ sau, một ý tưởng mang tính cách mạng bắt đầu thu hút sự chú ý: sẽ thế nào nếu chúng ta thôi tôn thờ phát triển kinh tế và thử… giảm trưởng?

GDP – Ngôi đền dần thưa người cầu nguyện

Nếu phát triển kinh tế là một tôn giáo, như cách so sánh của cây bút phân tích kinh tế Robert J. Samuelson từng đưa ra, nó sẽ là tôn giáo thống trị toàn cầu hơn một thế kỷ qua. Nó hứa hẹn cứu rỗi thế giới khỏi mọi vấn đề, điều chỉnh hành vi của con người và các xã hội cho các yêu cầu của nó, và trở thành khao khát gần như phổ quát của các quốc gia. Khao khát trở nên giàu có – với sự giàu có được đo lường bằng tăng trưởng GDP hay tổng sản phẩm trong nước – khiến GDP trở thành ngôi đền thờ đại diện của tôn giáo này, và các con số dương tăng dần từng năm thành lời khấn nguyện cho những người có đức tin.

Nhưng những thập kỷ gần đây, ngôi đền này bắt đầu hiện rõ những vết nứt. 

Tăng trưởng GDP, trên thực tế, không đem lại cuộc sống ấm no cho nhiều người như kỳ vọng. Các vấn đề về suy giảm sức khỏe và chất lượng sống, cùng bất bình đẳng vẫn tiếp tục tồn tại, ngay cả ở những nền kinh tế có GDP cao như Mỹ và châu Âu, hay những quốc gia mới nổi như Trung Quốc và Brazil. Các con số này bị chỉ trích khi không tính giá trị sử dụng mà chỉ đo lường giá trị tiền tệ của các mặt hàng và dịch vụ có thể thương mại hóa, nơi “sản xuất 1 triệu bảng Anh hơi cay được coi là hoàn toàn giống như việc sản xuất 1 triệu bảng Anh nhà ở giá rẻ hoặc dịch vụ chăm sóc sức khỏe.” Chưa kể, GDP cũng bỏ qua các hoạt động kinh tế không chính thức, như công việc nội trợ hoặc chăm sóc gia đình, dù chúng đóng vai trò quan trọng trong xã hội. 

Tăng trưởng GDP trong khi chưa mang lại đời sống sung túc cho mọi người như hứa hẹn, thật trớ trêu, lại đang phá hủy chính điều kiện sinh tồn cơ bản nhất của nhân loại.    

Thịnh vượng mới được tạo ra trên toàn cầu không chỉ bị đo lường một cách méo mó và đầy khiếm khuyết, nó còn không được phân chia đồng đều mà chỉ dồn tụ ở nhóm thiểu số. Thời kỳ đại dịch COVID-19 từ năm 2020 đến 2021, nhóm 1% dân số giàu nhất thế giới đã tích lũy được 63% trong tổng số 42 nghìn tỷ USD tài sản mới được tạo ra, trong khi 99% nhân loại chia nhau 37% còn lại..

Nghiêm trọng hơn nữa, môi trường và hệ sinh thái bị vắt kiệt và phung phí nhân danh phát triển kinh tế và thúc đẩy tiêu dùng, và điều này cũng không được tính đến trên các con số dương đẹp đẽ. Các hoạt động sản xuất và khai thác tăng tốc kể từ thời cuộc Cách mạng Công nghiệp đến nay đã thải ra lượng khí nhà kính ở mức cao chưa từng thấy trong vòng 4 triệu năm, hâm nóng Trái đất và làm đảo lộn hệ thống khí hậu. Các hiện tượng cực đoan như siêu bão, sóng nhiệt, hạn hán,… từ đó xuất hiện thường xuyên hơn, khiến hành tinh này càng khắc nghiệt cho con người và các loài cư trú. Như cách các nhà kinh tế chỉ ra, tăng trưởng GDP trong khi chưa mang lại đời sống sung túc cho mọi người như hứa hẹn, thật trớ trêu, lại đang phá hủy chính điều kiện sinh tồn cơ bản nhất của nhân loại.    

Giờ đây, câu hỏi đang thu hút nhiều sự chú ý: Liệu tăng trưởng kinh tế có thực sự là điều đáng ao ước? Sẽ ra sao nếu chúng ta thôi tôn thờ phát triển vĩnh cửu, bắt đầu thừa nhận sự hữu hạn của tài nguyên, và tập trung tái phân phối thịnh vượng và đảm bảo các nhu cầu cơ bản của tất cả mọi người đều được đáp ứng? Từ đây, các cân nhắc về “tăng trưởng bền vững” và “hậu tăng trưởng” (post-growth) dần thu hút sự chú ý. Ở thái cực đối lập, “giảm trưởng” (degrowth) cũng được đặt lên bàn cân.

Về cơ bản, giảm trưởng là một phong trào tư tưởng và thực tiễn phản đối mô hình tăng trưởng kinh tế vô hạn trong bối cảnh tài nguyên hữu hạn của hành tinh. Khái niệm này thách thức niềm tin phổ biến rằng tăng trưởng kinh tế liên tục là cần thiết và là con đường duy nhất cho phát triển xã hội. Thay vào đó, giảm trưởng kêu gọi giảm sản xuất và tiêu thụ đến thừa mứa, hướng đến một xã hội đủ đầy, đảm bảo môi trường, công bằng, và chất lượng sống.

Không phải là sản phẩm mới của thế kỷ XXI, thuật ngữ “giảm trưởng” trong bối cảnh kinh tế và sinh thái lần đầu tiên được ghi nhận vào năm 1972, với từ tiếng Pháp “décroissance” của nhà triết học xã hội người Pháp André Gorz, khi ông đặt câu hỏi liệu sản xuất có nên được thu nhỏ lại để cân bằng môi trường hay không. 

Đề xuất này chịu nhiều nghi ngờ và chế giễu suốt nhiều thập kỷ, cho đến khi hiện tượng Trái đất ấm lên kéo theo các đảo lộn về khí hậu và thời tiết, cùng cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008 phơi bày hiện trạng bất bình đẳng sâu sắc. Những cú sốc đầu thiên niên kỷ mới đã đánh thức nhận thức rộng rãi trong công chúng về “ảo mộng” tăng trưởng vô hạn trong hệ sinh thái có “mức trần”, từ đó cấy sâu hơn mối hoài nghi về hướng đi của nền kinh tế tư bản. Khái niệm giảm trưởng từ đây bắt đầu vượt khỏi ranh giới học thuật và thấm vào các cuộc thảo luận xã hội.

Các thuật ngữ “giảm trưởng” hay “hậu tăng trưởng” trở thành những từ khóa hút tai. Không chỉ các tạp chí khoa học, môi trường, luật pháp và kinh tế, thảo luận về chúng, mà và các tờ báo phổ thông lớn như The New York Times, Bloomberg, BBC và The Guardian cũng xuất hiện những bài viết mổ xẻ các đề xuất của phong trào này. Chúng trở thành nàng thơ mới của các nhà xuất bản sách, với những tựa “Less Is More: How Degrowth Will Save the World” (Ít hơn nhiều: Giảm trưởng sẽ cứu thế giới như thế nào) của Jason Hickel, “Exploring Degrowth” (Khám phá giảm trưởng) của Vincent Liegey và Anitra Nelson, “Post-Growth: Life After Capitalism” (Hậu tăng trưởng: Cuộc sống sau chủ nghĩa tư bản)của Tim Jackson, Slow Down: The Degrowth Manifesto (Chậm lại: Tuyên ngôn giảm trưởng) của Kohei Saito… Các hội nghị được tổ chức xoay quanh khái niệm này, gồm cả Nghị viện châu Âu cùng tổ chức một hội nghị có tên “Vượt ra khỏi tăng trưởng” (Beyond Growth).

Giảm trưởng là một kế hoạch khổng lồ đưa nền kinh tế hiện nay sang một mô hình ưu tiên thu hẹp khoảng cách giàu nghèo, đồng thời mở rộng an sinh xã hội, và tối đa thời gian rảnh rỗi, trong khi tôn trọng những giới hạn của hành tinh.

“Gần như chắc chắn rằng tăng trưởng sẽ kết thúc trong tương lai,” Tilman Hartley, một nhà nghiên cứu tại Đại học Cologne chuyên về hướng các xã hội đối phó với những hạn chế về tài nguyên trả lời tờ The Guardian về chủ đề này. “Điều cần bàn là lập kế hoạch cho điều đó.”

Chủ nghĩa Marx và biến đổi khí hậu cùng bước vào một căn phòng…

Nhưng giảm trưởng như thế nào? Kohei Saito, phó giáo sư triết học tại Đại học Tokyo (Nhật Bản)tin rằng mình có câu trả lời. Trong cuốn “Chậm lại: Tuyên ngôn về Giảm trưởng”, vị phó giáo sư 38 tuổi này đưa ra một tuyên bố táo bạo: chấm dứt chủ nghĩa tư bản và giảm trưởng theo hướng chủ nghĩa cộng sản. 

Tác giả lập luận rằng, “nguyên nhân gốc rễ của khủng hoảng khí hậu hiện tại…chính là chủ nghĩa tư bản, và hiểu được điều này chính là chìa khóa. Khí thải carbon dioxide tăng mạnh, suy cho cùng, bắt đầu từ Cách mạng Công nghiệp – tức là khi chủ nghĩa tư bản lần đầu tiên bắt đầu thực sự hoạt động trên thế giới. Không lâu sau đó, một người đã xuất hiện, có khả năng hiểu rõ và phân tích bản chất của chủ nghĩa tư bản. Người đó, tất nhiên, chính là nhà tư tưởng người Đức Karl Marx”.

Cuốn sách của Saito lập luận rằng tình hình khí hậu toàn cầu hiện nay không thể giải quyết được bằng hệ thống tư bản sẵn có. Dù nhân loại có muốn đặt cược vào các công nghệ đột phá, những mục tiêu phát triển bền vững (SDGs), hay cách mạng kinh tế xanh, nếu chúng ta vẫn chạy theo tăng trưởng vô hạn và tối đa hóa lợi nhuận, những giải pháp này sẽ chỉ là những mong ước viển vông, dễ bị đánh tráo và lợi dụng như hiện tượng tẩy xanh ở các công ty và các chính phủ, hay tệ hơn, cái cớ viện ra để trì hoãn thay đổi. 

Trong bối cảnh eo hẹp không gian cho tăng trưởng, lý thuyết giảm trưởng mà tác giả muốn hướng đến nhấn mạnh vào những dạng thịnh vượng và chất lượng sống mà GDP không hẳn ghi nhận được. Đó là “một dạng đủ đầy khác”, ưu tiên cung cấp giáo dục, chăm sóc y tế và giao thông… cho toàn dân thay vì liên tục sản xuất thêm hàng hóa tiêu dùng. Đó là một “cuộc chuyển đổi từ lượng sang chất. Một kế hoạch khổng lồ đưa nền kinh tế hiện nay sang một mô hình ưu tiên thu hẹp khoảng cách giàu nghèo, đồng thời mở rộng an sinh xã hội, và tối đa thời gian rảnh rỗi, trong khi tôn trọng những giới hạn của hành tinh.” 

Để hiện thực hóa lý thuyết này, Saito cùng với nhiều nhà ủng hộ giảm trưởng khác cho rằng nhân loại cần đổi người cầm cương. Các nguồn lực và thành quả sản xuất không nên được giao phó cho tư bản, như các công ty tài chính, tập đoàn, ngân hàng thương mại và giới tinh hoa định đoạt như trước nay, bởi họ luôn “chỉ ưu tiên lợi ích của chính họ.” Thay vào đó, quyền quyết định về sản xuất gì, sử dụng lao động và tài nguyên tập thể thế nào và phân phối thành quả ra sao nên trao cho “các công dân bình thường” và người lao động. 

Những mặt hàng và dịch vụ tốn kém gây hại cho môi trường và chỉ đem về lợi nhuận cho tư bản như biệt thự, xe sang, du thuyền, thời trang nhanh… sẽ cần thu hẹp sản xuất. Trong khi đó, các lĩnh vực thiết yếu cho con người sẽ cần được đầu tư mạnh mẽ, như y tế, nhà ở giá phải chăng, giao thông công cộng, đến thực phẩm bổ dưỡng từ nông nghiệp tái sinh, và năng lượng tái tạo từ gió và Mặt trời, vân vân, vốn là các lĩnh vực ít lợi nhuận nhưng cũng ít hủy hoại môi trường hơn.

Jason Hickel – tác giả sách và là tiếng nói nổi bật của phong trào giảm trưởng lập luận “từ nhiều nghiên cứu thực nghiệm rằng trong các điều kiện dân chủ, con người ưu tiên các mục tiêu xã hội và sinh thái.” Saito cũng nhắc lại khái niệm “công sản” của Marx, chuyển các mặt hàng thiết yếu điện, nước, nơi ở, y tế, giáo dục… thành hàng hóa công cộng được quản lý một cách dân chủ. Khi cuộc khủng hoảng khí hậu trở nên nghiêm trọng hơn, các nguồn lực thiết yếu như thực phẩm, năng lượng và nước trở nên khan hiếm, điều này càng cấp thiết để đảm bảo an ninh xã hội. Cuốn sách của anh cũng đề xuất việc nhìn nhận Trái đất như một công sản tối thượng (the ultimate commons) thuộc quyền quản lý của công dân, thay vì là của cải thuộc khai thác (và phá hủy) của riêng tư bản. Đây được coi như một cách cân bằng, tránh thương mại hóa các nhu cầu thiết yếu theo nguyên tắc của chủ nghĩa thị trường cực đoan, đồng thời không dẫn đến quốc hữu hóa tài sản kiểu Liên Xô. 

Ai cần giảm trưởng nhất?

Saito cũng chỉ ra đối tượng áp dụng chính của ý tưởng thu nhỏ nền kinh tế này là các nước thuộc khu vực Bắc Bán cầu, nơi sản xuất và tiêu dùng đã vượt xa nhu cầu cơ bản và các tổn hại môi trường và xã hội từ đó cũng đã vượt ngoài biên giới, đổ dồn sang các quốc gia thuộc thế giới thứ ba hoặc các khu vực nghèo hơn. “Kim loại trong những chiếc xe hơi của chúng ta, xăng mà chúng ta bơm, bông dệt thành quần áo chúng ta mặc, thịt bò trong bát mì gyūdon của chúng ta: tất cả những thứ này đến với chúng ta từ những nơi “xa xôi”. Lối sống giàu có của chúng ta sẽ không thể tồn tại nếu không có tài nguyên thiên nhiên bị khai thác và sức lao động bị bóc lột ở các nước thuộc khu vực Nam Bán cầu.” 

Giảm trưởng không phải là một điều gì huyễn tưởng, trái lại, những nhà giảm trưởng như Hickel cho rằng suy nghĩ vừa duy trì chủ nghĩa tư bản, vừa muốn giải quyết gốc rễ những vấn đề môi trường và bất bình đẳng mới là viển vông

Chỉ có thay đổi ở những nước có lối sống xa xỉ mà anh gọi là Imperial Mode of Living (Lối sống đế quốc), thế giới mới còn cơ may trước cuộc khủng hoảng khí hậu. Tác giả trích dẫn số liệu cho thấy “nhóm 10% giàu nhất thế giới thải ra đến một nửa lượng khí nhà kính toàn cầu, trong khi một nửa dân số ở nhóm nghèo nhất chỉ thải ra 10% lượng khí gây biến đổi khí hậu này.” “Nếu nhóm 10% giàu nhất kia giảm lượng khí thải của họ xuống mức trung bình của một người châu Âu, lượng tổng khí thải của thế giới sẽ giảm tới một phần ba.”

Mục tiêu giảm trưởng nghe có vẻ hợp lý tại các nước Bắc Bán cầu đã phát triển kinh tế đủ đáp ứng những nhu cầu chính của người dân, nhưng lại có vẻ đặc biệt đe dọa với những quốc gia thiếu thốn hơn, đang cố gắng thoát nghèo sau hàng thế kỷ bị bóc lột.

Nhiều người, khi cân nhắc mức độ lệ thuộc kinh tế của các nước đang phát triển vào những thị trường giàu có hơn, cảm thấy giảm trưởng là một mục tiêu đầy bất trắc. Các xã hội ở Nam Bán cầu hiện nay phụ thuộc vào các dòng tiền từ phía Bắc qua xuất khẩu, đồng thời vẫn phải nhập khẩu sản phẩm và dịch vụ mà họ thiếu khả năng công nghệ hoặc bằng sáng chế, hoặc thiếu tiếp cận đồng tiền do các quốc gia phía Bắc phát hành. 

Bởi vậy, câu chuyện giảm trưởng ở Nam Bán cầu sẽ phức tạp hơn. Theo Morena Hanbury Lemos, một nhà kinh tế sinh thái đến từ Brazil, tăng trưởng bền vững và không hủy hoại vẫn cần thiết ở nhiều khu vực Nam Bán cầu nhưng còn phải đi kèm với những chính sách “tách rời” (delinking) khỏi nền kinh tế Bắc Bán cầu. Các đề xuất nhằm giảm phụ thuộc bao gồm việc thay thế quan hệ thương mại Bắc-Nam bằng quan hệ thương mại Nam-Nam, chuyển giao công nghệ cho các quốc gia ở phía Nam, xem xét cấp bách tình trạng phân bổ không công bằng về khả năng công nghệ, hoặc thực hiện “các thể chế thương mại văn minh” trên quy mô toàn cầu. Và khi các thảo luận giảm trưởng đang thiếu vắng các tiếng nói từ Nam Bán cầu, những nghiên cứu, đánh giá những trường hợp ví dụ từ chính người trong cuộc là hết sức cấp thiết.

Bản thân Saito tin rằng, Bắc Bán cầu không chỉ cần lắng nghe, mà còn có thể học hỏi phía Nam về ý tưởng xã hội bền vững. Saito viện đến những phong trào cải cách nông nghiệp dựa vào sinh thái, ưu tiên trao quyền chủ động và tự quyết cho nông dân địa phương từ những năm 90 ở Nam Phi, vùng Trung và Nam Mỹ và coi đó là hình mẫu đáng theo đuổi.

Cuộc đua về trí tưởng tượng

Ý tưởng của Saito cùng các lý thuyết về giảm trưởng nói chung, tất nhiên, cũng vấp phải những chỉ trích. Các nhà nghiên cứu theo trường phái tự do cho rằng giảm trưởng chắc chắn dẫn đến giảm thịnh vượng và tự do của con người, như Christopher Lingle và Emile Phaneuf III, các nhà nghiên cứu kinh tế tại Viện Nghiên cứu Kinh tế Mỹ. Họ dự đoán, thất nghiệp gia tăng, nguồn thu từ thuế cũng bị giảm và từ đó ảnh hưởng đến ngân sách cho dịch vụ công, đồng thời tình trạng đói nghèo sẽ thêm trầm trọng, càng làm tổn thương những cộng đồng yếu thế…

Những người hoài nghi về giảm trưởng cũng cho rằng một cuộc tái cấu trúc chính trị và kinh tế tổng thể, chấm dứt hệ thống tư bản toàn cầu sẽ khó có thể diễn ra nhanh chóng, chưa kể nguy cơ kháng cự từ những nhóm lợi ích và giới tinh hoa đang hưởng lợi từ hệ thống hiện nay. Nhà kinh tế James Meadway nhìn nhận tình thế khí hậu đang cấp bách như lúc này không phải là lúc để chúng ta lập kế hoạch cho một tầm nhìn không tưởng về một thế giới hoàn hảo, mà thay vào đó nên là tìm ra những “bước đệm”: tập trung vào các biện pháp thực tiễn có thể thực hiện ngay bây giờ như cải cách hệ thống thuế để hướng tới sự thay đổi sâu rộng hơn trong tương lai. 

Đáp lại, các nhà kinh tế hậu tăng trưởng như Saito nhấn mạnh công cuộc tái cấu trúc mà họ hướng tới với mục tiêu và kế hoạch rõ ràng sẽ có lợi cho số đông. Thứ họ muốn thu nhỏ, xét cho cùng, là động lực sản xuất những mặt hàng và dịch vụ xa xỉ, phục vụ và làm lợi cho rất ít người trong khi gây hại cho đại đa số.

Giảm trưởng không phải là một điều gì huyễn tưởng, trái lại, những nhà giảm trưởng như Hickel cho rằng suy nghĩ vừa duy trì chủ nghĩa tư bản, vừa muốn giải quyết gốc rễ những vấn đề môi trường và bất bình đẳng mới là viển vông: “Điều không thực tế chính là giả định rằng nền kinh tế hiện tại của chúng ta – vốn đang thất bại cả về mặt xã hội lẫn sinh thái – có thể một cách thần kỳ giải quyết các cuộc khủng hoảng mà chúng ta đang đối mặt,” tờ The Guardian trích lời ông.

Khi Kohei Saito quyết định viết về “chủ nghĩa cộng sản giảm trưởng,” một phiên bản biến đổi khí hậu của cuốn Capital của Karl Marx, biên tập viên của ông đã có phần hoài nghi. Nhưng cuốn sách đã gây được tiếng vang lớn với hơn nửa triệu bản được bán ra kể từ khi xuất bản tại Nhật vào năm 2020. Cụm từ “SDGs là thuốc phiện hiện đại của quần chúng” của ông – mượn ví von về tôn giáo của Karl Marx – lan truyền và được ưa thích trên mạng xã hội nước này. Bản dịch tiếng Anh ra mắt vào năm 2024 cũng nhận được nhiều phản hồi tích cực ở thị trường quốc tế, tiếp nhiên liệu cho cuộc thảo luận về giảm trưởng đang đà sôi nổi.

Kohei Saito cùng các nhà ủng hộ thuyết giảm trưởng chỉ ra tư duy này đang được đón nhận đặc biệt nồng nhiệt ở giới trẻ. Đây là nhóm ít được hưởng trái ngọt từ tăng trưởng kinh tế trước kia, trong khi phải gánh những trái đắng của nền kinh tế mất cân bằng, như việc làm bấp bênh và mức lương thấp trong khi chi phí sinh hoạt tăng cao, bất bình đẳng nới rộng, và tất nhiên, cả những hủy hoại môi trường và khí hậu vốn được dự báo sẽ ảnh hưởng nặng nề đến tương lai của họ và những thế hệ sau. “[Các thế hệ trẻ – những người không sống qua thời kỳ Chiến tranh Lạnh và sự sụp đổ của Liên Xô – trở nên cởi mở hơn với các ý tưởng của Marx, … một số khảo sát thậm chí cho thấy các thế hệ trẻ tại Mỹ có cái nhìn tích cực về chủ nghĩa xã hội hơn là chủ nghĩa tư bản,” Saito viết.

Saito gọi những người phản đối giảm trưởng là đang chịu đựng “một sự nghèo nàn về trí tưởng tượng”, là những người mà như nhà phê bình Marxist Fredric Jameson viết: “dễ hình dung về ngày tận thế hơn là hình dung về sự kết thúc của chủ nghĩa tư bản.” Các giải pháp địa phương cùng những phong trào xã hội, theo Saito, như nỗ lực trồng rau đô thị cũng tự cung tự cấp ở cộng đồng thuộc Detroit hay “thành phố ăn được” của Copenhagen khi trồng cây ăn quả khắp thành phố, cho phép người dân hái miễn phí, vẫn đang giúp mở rộng trí tưởng tượng của con người về một tương lai ngoài tư bản.□

Nguồn tham khảo

‘These ideas are incredibly popular’: what is degrowth and can it save the planet? | Green economy | The Guardian  

Can Shrinking Be Good for Japan? A Marxist Best Seller Makes the Case. – The New York Times

These Are Boom Times for ‘Degrowth’ – The New York Times

Degrowth and the Global South: The twin problem of global dependencies – ScienceDirect 

Bài đăng Tia Sáng số 5/2025