Các nhà khoa học hợp tác với người dân để cứu lấy loài cá nhỏ Mexico

Từ 10 chú cá ban đầu, giờ đây một quần thể ổn định với khoảng 2.000 chú cá đang vui vẻ bơi lội trên sông Teuchitlán, cách Guadalajara khoảng 40 dặm về phía tây.

Cá tequila chẳng có vẻ ngoài sặc sỡ hay thứ nọc độc gây chết người. Chúng di chuyển không quá nhanh, cũng không thay đổi màu sắc hay có những hành vi lạ kỳ. Ảnh: Chester Zoo

Thoạt nhìn, cá tequila (tên khoa học là zoogoneticus tequila) của Mexico không có vẻ gì đặc biệt. Chỉ dài vỏn vẹn 2 rưỡi inch, chúng chẳng có màu sắc sặc sỡ hay thứ nọc độc gây chết người. Chúng di chuyển không quá nhanh, cũng không thay đổi màu sắc hay có những hành vi lạ kỳ. Theo một nghĩa nào đó, chúng thật mờ nhạt. Vì vậy, khi loài cá này – loài đặc hữu chỉ sống ở một con sông duy nhất có nguồn nước suối gần núi lửa Tequila ở bang Jalisco của Mexico đổ vào – tuyệt chủng ngoài tự nhiên vào năm 2003, cộng đồng yêu môi trường thế giới không một ai lên tiếng, thậm chí chẳng có một bài nào trên tờ báo địa phương nhằm gửi đến chúng lời chào tạm biệt.

Song các nhà khoa học tại Đơn vị Sinh học Dưới nước của Đại học Michoacán hiểu rõ rằng cá tequila đóng một vai trò quan trọng trong hệ sinh thái mỏng manh của sông – chúng ăn muỗi truyền bệnh sốt xuất huyết và là nguồn thức ăn cho các loài cá và chim lớn hơn. Khi loài cá này suy giảm dần trong những năm 1990, một nhóm các nhà khoa học quốc tế đã hợp lực để cứu con cá. Sau khi nó tuyệt chủng vào năm 2003, nhóm nghiên cứu đã cố gắng làm một điều chưa từng xảy ra trước đây ở Mexico – đưa một loài đã tuyệt chủng trở lại môi trường sống bản địa của nó. Giờ đây, gần hai thập kỷ trôi qua, một quần thể cá tequila phát triển mạnh với khoảng 2.000 con, một lần nữa chúng lại về với con sông Teuchitlán quê hương, được bơi trong làn nước trong vắt dưới bóng của sườn đồi phủ đầy cây.

Dự án bảo tồn đầy tham vọng đươc khởi động vào năm 1998 khi chuyên gia người Anh Ivan Dibble đến Đại học Michoacán với một số thứ quý giá – năm cặp cá tequila từ Vườn thú Chester của Anh. Không ai biết chính xác lý do tại sao cá tequila lại tuyệt chủng trong tự nhiên, nhưng câu trả lời phổ biến nhất đó là vì tình trạng ô nhiễm kết hợp với việc các loài xâm lấn di chuyển đến, theo các nhà khoa học tại vườn thú. Trong điều kiện nuôi nhốt, các nhà khoa học có thể cung cấp một môi trường được kiểm soát cho cá.

Trong 15 năm, các nhà sinh vật học tại Đại học Michoacán đã chăm sóc cho những chú cá tequila. “Lúc đầu, mọi người đều nói rằng chúng tôi điên thật rồi”, Nhà sinh vật học Omar Domínguez, người làm việc trong dự án cho biết. “Các chương trình tái du nhập loài (Tái du nhập loài là sự phóng thích có chủ đích một loài từ môi trường nuôi nhốt hoặc các khu vực khác nơi sinh vật có khả năng sống sót vào tự nhiên) đã được thực hiện thành công ở những nơi khác, đây là lần đầu tiên các nhà khoa học tại Mexico thực hiện một dự án như vậy. Nếu dự án thất bại, Dominguez lo lắng, “tất cả mọi người sẽ nói, ồ, việc tái du nhập cá là điều bất khả.”

Đàn cá 10 con dần lớn lên. Năm 2021, nhóm nghiên cứu đã chuyển 40 cặp cá tequila sang một ao nhân tạo trong trường đại học. Họ cần chứng minh rằng loài cá có thể tồn tại trong môi trường bán tự nhiên. Trong ao, cá phải cạnh tranh để giành lấy thức ăn, cạnh tranh với ký sinh trùng, và tránh những kẻ săn mồi như rùa, chim và rắn, giống như khi chúng sống trong tự nhiên. Sau 4 năm, từ 80 chú cá, giờ đây ước tính đã lên tới 10.000 chú. Thành công đó giúp các nhà nghiên cứu huy động được số tiền cần thiết để thực hiện bước cuối cùng: trả cá tequila về tự nhiên.

Domínguez biết rằng cách duy nhất để hiện thực hoá điều này là thu hút sự tham gia của cộng đồng địa phương ở thị trấn Teuchitlán. Nếu không có sự tham gia của người dân trong việc làm sạch và bảo vệ sông, những chú cá một lần nữa có thể biến mất. Đây là lúc cần đến sự giúp đỡ của Federico Hernández Valencia, giáo sư giáo dục môi trường tại Đại học Michoacán. Ông nhanh chóng làm việc với các tình nguyện viên địa phương như Martha Hernandez và Pilar Navarro, những người đã thành lập sáng kiến ​​cộng đồng Guardians of the River (Những Người bảo vệ Dòng sông) vào năm 2021. Khi Valencia và các tình nguyện viên địa phương vẽ tranh tường hình ảnh cá tequila xung quanh thị trấn, trẻ em địa phương đã chọn biệt danh cho nó, cuối cùng họ chốt hạ cái tên “Zoogy”, theo tên khoa học của cá, Zoogoneticus tequila. (Vào thế kỷ 20, nhiều người dân địa phương gọi là cá gallito hoặc “gà trống nhỏ”, vì dải màu cam sáng trang trí ở đuôi của cá đực. Một số người khác gọi con cá là burrito, hoặc “con lừa nhỏ”, Perla Espinoza – một thành viên trong nhóm Guardians of the River chia sẻ, mặc dù cô ấy không hiểu tại sao.)

​​Domínguez và Valencia đã tổ chức các buổi chia sẻ về hệ sinh thái địa phương, bao gồm cả tầm quan trọng của cá. Trong một buổi chia sẻ, các sinh viên, học sinh đã học cách nhận biết cá tequila dựa trên những bức ảnh chụp cá đực và cá cái. Nhà thờ Công giáo địa phương cũng tham gia bằng cách tài trợ địa điểm lớp học, tổ chức các buổi gây quỹ và giúp thông báo cho cộng đồng về tầm quan trọng của cá tequila.

Cuối cùng, vào năm 2017, 1.500 con cá tequila đã được đưa trở về sông trong các lồng nổi. Số lượng cá nhanh chóng tăng lên. Và sau vài tháng, các nhà sinh vật học đã đánh dấu lên cá và thả chúng ra khỏi lồng bảo vệ. Giờ đây, một quần thể ổn định với khoảng 2.000 chú cá đang vui vẻ bơi lội trên sông Teuchitlán, cách Guadalajara khoảng 40 dặm về phía tây. Chỉ mới tháng trước, loài cá này thậm chí còn di cư đến một khu vực khác của sông.

Những tín hiệu lạc quan

Công cuộc cứu lấy cá tequila “hệt như một tia sáng nhỏ trong vũ trụ”, Domínguez nhận định. Ông hy vọng rằng thành công này sẽ là gợi ý để trong thời gian tới, các nhà bảo tồn có thể lên kế hoạch chi tiết cho việc tái du nhập các loài cá đã tuyệt chủng khác.

Các thành viên trẻ của Guardians of the River hiện vẫn tham gia các lớp học và buổi tập huấn về bảo tồn hằng tuần, họ cùng nhau đi bộ trên sông và làm sạch đường phố để giúp giảm thiểu dòng chảy rác thải. Domínguez và các cộng sự đã tiếp tục hợp tác với những thành viên trong nhóm để tái du nhập hai loài đặc hữu khác đã tuyệt chủng của dòng sông. Vào tháng 11 năm 2021, những thành viên trẻ đã giúp thả những con cá vây đuôi, hay còn gọi là Skiffia francesae, trở lại sông.

Đó không phải là những trường hợp duy nhất. Domínguez cho biết trong số 536 loài cá nước ngọt của Mexico, 40% có nguy cơ tuyệt chủng và 4% đã tuyệt chủng (trong tự nhiên hoặc hoàn toàn). Nhà sinh vật học Axel Moehrenschlager thuộc Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế cho biết các loài động vật trên thế giới đang suy giảm nhanh hơn bao giờ hết. Đó là lý do tại sao những nỗ lực như bảo tồn cá tequila lại rất quan trọng, ông nói.

“Tôi nghĩ rằng rất nhiều người trên khắp thế giới có thể quan tâm đến thiên nhiên hoặc quan tâm đến việc bảo tồn nhưng họ chưa có cơ hội thực hiện nó, thậm chí họ không thể hình dung thế nào là giảm thiểu ô nhiễm nhựa đại dương”, Moehrenschlager nói. Theo ông, các dự án tái du nhập loài như cứu cá tequila hoặc hươu Père David ở Trung Quốc, là “một trong những cách tuyệt vời nhất để lan toả tinh thần lạc quan cho thấy nỗ lực bảo tồn thực sự có hiệu quả”, bởi vì chúng “rất hữu hình, có định hướng hành động và có tiềm năng lớn”.

Ngày nay ở Teuchitlán hầu hết người dân đều biết về Zoogy. Đối với nhiều người, đặc biệt là trẻ em tham gia vào dự án, chú cá đã trở thành một linh vật được yêu thích – một linh vật đã truyền cảm hứng cho nhiều người trong thị trấn quan tâm đến việc bảo tồn. Trong một lần đi dạo trên sông, một học sinh đã hỏi một tình nguyện viên của Guardians of the River: “Điều gì sẽ xảy ra nếu các anh già đi? Guardians of the River sẽ không còn hoạt động ư?” Sau một hồi suy nghĩ, em học sinh ấy tự trả lời một cách hào hứng, “Ồ! Chúng em sẽ tiếp nối công việc này”.

Anh Thư  tổng hợp

Nguồn:

Inside the International Effort to Save One Tiny Mexican Fish

Conservation translocations: a review of common difficulties and promising directions