Màu sắc cũng có tính khách quan

Ngay cả khi màu xanh trong mắt bạn không khớp với màu xanh trong mắt tôi thì điều đó cũng chẳng sao. Bởi lẽ màu sắc có tính khách quan, hai nhà triết học Elay Shech và Michael Watkins cho biết.

Màu xanh lá cây trong mắt bạn là gì? Có thể có chuyện màu xanh đó không giống với màu xanh trong mắt người khác chăng? Những gì xuất hiện trong mắt bạn, ví dụ như màu xanh lá cây thuần túy chẳng hạn, trên thực tế có thể pha thêm một chút sắc vàng hoặc sắc xanh so với màu xanh lá cây mà người khác nhìn thấy. Sở dĩ xảy ra điều này là vì thị giác – khả năng tiếp nhận và diễn giải thông tin từ ánh sáng đi vào mắt – giữa người với người đều khác nhau. Mặt khác, màu sắc của một vật thể còn phụ thuộc vào điều kiện nó xuất hiện, ví dụ trong những bối cảnh màu sắc khác nhau hoặc dưới những điều kiện ánh sáng khác nhau. 

Những sự thật này có thể dẫn dắt bạn một cách tự nhiên đến việc cho rằng sự biểu hiện của màu sắc mang tính chủ quan. Nhưng không giống như những đặc điểm của chiều dài và nhiệt độ, màu sắc không phải là những đặc điểm chủ quan. 

Nhưng sự khác biệt về nhận thức đã làm bạn nhìn nhận thiên lệch màu sắc. “Chúng tôi, những nhà triết học nghiên cứu về màu sắc, tính khách quan và khoa học, đã lập luận trong cuốn sách Tính siêu hình của màu sắc rằng màu sắc cũng khách quan như chiều dài và nhiệt độ”, Elay Shech và Michael Watkins viết trên Conversation. 

Sự biến đổi của nhận thức

Có những sự khác biệt đáng ngạc nhiên về cách con người đón nhận thế giới này. Nếu như bạn đưa cho một nhóm người những hạt ở một phổ màu, trải rộng từ lục nhạt đến tía, và đề nghị họ chọn lấy hạt màu xanh lá cây nguyên bản – hạt không bị pha xanh hoặc vàng – sự lựa chọn của họ có thể khác nhau đáng kể. Thậm chí không có một hạt nào mà những người quan sát cùng đồng ý là có màu xanh lá cây nguyên bản.

Nhìn chung, nền của một vật thể có thể dẫn đến những thay đổi đáng ngạc nhiên trong cách bạn tiếp nhận màu sắc. Nếu như đặt một vật màu xám lên trên một nền màu sáng hơn, bạn sẽ thấy nó sẫm màu hơn so với khi bạn đặt nó lên nền tối. Sự khác biệt trong cách nhìn nhận có lẽ xuất hiện khi nhìn vào một vật thể trong những điều kiện ánh sáng khác nhau: một quả táo đỏ có thể mang màu xanh lá cây hoặc màu xanh lam.

Sự khác nhau trong vẻ bề ngoài của màu sắc hay kích thước của một vật thể không có nghĩa là màu sắc hay kích thước của nó không phải là đặc điểm khách quan của vật thể đó. Nói cách khác, các đặc trưng của một vật thể độc lập với cách nó xuất hiện trước mắt bạn.

Dĩ nhiên, việc bạn trải nghiệm điều gì đó khác biệt không chứng tỏ rằng điều mà bạn đã trải nghiệm là không khách quan. Với người này, nước được cảm nhận là lạnh nhưng có thể lại không lạnh với người khác. Và dẫu chúng ta không biết ai là người cảm nhận được nước “một cách chính xác”, hay liệu câu hỏi thậm chí có hợp lý hay không, chúng ta có thể cũng biết được nhiệt độ của nước và biết rằng mức nhiệt này không độc lập với trải nghiệm của bạn.

Tương tự, nếu như bạn có thể thay đổi vẻ bề ngoài của màu sắc một vật thể nào đó thì không đồng nghĩa với việc bạn có thể thay đổi màu sắc của nó, ví dụ bạn có thể khiến cho một quả táo trông có vẻ ngoài màu xanh lá cây hoặc màu xanh lam nhưng không có bằng chứng nào cho thấy quả táo lại không phải màu đỏ như nó vốn có.

Để so sánh, Mặt trăng xuất hiện trên bầu trời có vẻ lớn hơn khi nó ở đường chân trời hơn so với khi nó xuất hiện ở gần thiên đỉnh – điểm trên bầu trời thẳng đỉnh đầu người quan sát. Nhưng kích thước của Mặt trăng không thay đổi, chỉ có vẻ bề ngoài của nó trong mắt người quan sát là thay đổi. Do đó, sự khác nhau trong vẻ bề ngoài của màu sắc hay kích thước của một vật thể không có nghĩa là màu sắc hay kích thước của nó không phải là đặc điểm khách quan của vật thể đó. Nói cách khác, các đặc trưng của một vật thể độc lập với cách nó xuất hiện trước mắt bạn.

Điều này đặt ra vấn đề là có nhiều biến thể khác nhau của một vật thể phụ thuộc vào cách nó xuất hiện trước mắt người quan sát, vậy có cách nào giúp họ xác định được trên thực tế màu sắc của nó là gì? Cách nào để xác định được màu sắc của một vật thể bất chấp có nhiều trải nghiệm khác nhau mà họ có thể có?

Những màu sắc phù hợp

Có lẽ, việc xác định màu sắc của một vật thể nào đó là việc xác định nó màu đỏ hoặc màu xanh. Nhưng hai nhà triết học Elay Shech và Michael Watkins đề xuất một cách tiếp cận khác. Cần lưu ý là các hình vuông màu hồng xuất hiện trên cùng những phông nền khác nhau thì trông cũng khác biệt so với khi xuất hiện trên cùng một loại phông nền.

Thật dễ dàng để giả định là việc chứng minh màu sắc có tính khách quan có thể đòi hỏi phải biết người quan sát, các điều kiện ánh sáng và phông nền là tốt nhất hoặc “bình thường” nhất. Tuy nhiên, với việc xác định màu sắc cụ thể của một vật thể thì việc xác định người quan sát đúng và điều kiện quan sát lại không cần thiết. Và cũng không cần thiết xác định hai vật thể có cùng màu hay không. 

Để xác định liệu hai vật thể có cùng màu sắc hay không, người quan sát có thể cần phải đánh giá các vật thể cạnh nhau trong cùng một phông nền và dưới những điều kiện ánh sáng khác nhau. Nếu như bạn sơn một phần một căn phòng và đột ngột phát hiện ra là bạn không có đủ sơn thì có lẽ, việc đi tìm một màu sơn khớp với màu cũ là điều khó khăn. Để một màu sơn mới có thể trùng khớp với màu sơn cũ thì cần không có sự khác biệt nào giữa hai màu sơn trong bất kỳ điều kiện ánh sáng nào.

Việc hai người có thể xác định được liệu hai vật thể có cùng màu sắc không, ngay cả khi họ không đồng ý về một cách chính xác màu sắc đó là gì – giống như một bể nước có thể đem lại cảm nhận về nhiệt độ khác biệt giữa tôi và bạn – dường như là bằng chứng cho thấy, màu sắc có những đặc tính khách quan của thế giới chúng ta.

Màu sắc, khoa học và sự tất yếu

Nếu như màu sắc không phải là đặc điểm khách quan của các vật thể thì thật khó để giải thích những tương tác hằng ngày của chúng ta với màu sắc – như kết hợp các mẫu sơn, xác định xem liệu áo sơ mi và quần bạn có cùng tông màu hay không và thậm chí là năng lực diễn giải các tác phẩm nghệ thuật. Tuy nhiên, nếu dựa vào khoa học và xem xét vấn đề dưới nhiều cách mà các nhà khoa học nghĩ về màu sắc thì mọi việc còn có thể trở nên khó gấp bội.

Ví dụ, trong lĩnh vực khoa học màu sắc, các quy luật khoa học được sử dụng để giải thích các vật thể và ánh sáng ảnh hưởng đến sự nhận thức và các màu sắc của những vật thể khác. Rất nhiều quy tắc dự đoán điều gì sẽ diễn ra khi bạn trộn các màu vẽ, khi bạn nhìn các màu sắc tương phản cùng lúc hoặc một cách liên tiếp và khi bạn nhìn vào những vật thể rực rỡ trong những điều kiện ánh sáng khác nhau.

Nhà triết học Hilary Putnam và Willard van Orman Quine đã nêu khái niệm lập luận tất yếu. Ý tưởng cơ bản là nếu điều gì đó là tất yếu với khoa học thì nó phải thực và khách quan – ngược lại thì khoa học không thể hoạt động tốt như hiện nay. Ví dụ, bạn có thể thắc mắc là liệu các thực thể chưa thể quan sát như các electron và điện từ trường có thực sự tồn tại hay không. Nhưng nhờ có lập luận tất yếu mà có được những lời giải thích về mặt khoa học tốt nhất giả định về sự tồn tại của của những thực thể như thế, và vì vậy mà chúng phải tồn tại. Tương tự, bởi vì toán học là tất yếu với khoa học nên một số nhà triết học đã lập luận, điều này có nghĩa những thực thể toán học khách quan và tồn tại một cách độc lập với ý chí của con người.

Tương tự, Elay Shech và Michael Watkins đề xuất màu sắc đóng vai trò tất yếu trong sinh học tiến hóa, ví dụ các nhà nghiên cứu đồng ý rằng, tín hiệu cảnh báo (aposematism) – việc sử dụng màu sắc để ra dấu hiệu cảnh báo những kẻ săn mồi – cũng có lợi động vật trong việc có được lãnh thổ rộng hơn khi xua đuổi kẻ săn mồi tiềm năng. Trên thực tế, động vật có thể khai thác sự thật là mẫu màu sắc giống nhau có thể được đón nhận khác nhau ở “người quan sát” khác nhau. Ví dụ một số loài cá thia sống ở rạn san hô có các khuôn mẫu mặt màu tia cực tím giúp chúng ghi nhận các con cá cùng loài khác và có thể giao kết với những bạn tình tiềm năng trong khi vẫn ẩn mình được trước những kẻ săn mồi không có khả năng nhận biết được màu sắc của tia cực tím.

Nói chung, năng lực của chúng ta trong việc xác định được liệu các vật thể có cùng màu sắc hay có màu khác và vai trò không thể thiếu của chúng trong khoa học cho thấy màu sắc là thật và khách quan tương tự chiều dài và nhiệt độ.□

Tô Vân dịch

Bài đăng Tia Sáng số 21/2025