Phổ biến kiến thức khoa học: Cần người nghĩ vượt khung
Dù một công cuộc phổ biến kiến thức tới xã hội đã xuất hiện ngay từ thuở bình minh của khoa học hiện đại ở Việt Nam nhưng cho tới nay, việc phổ biến kiến thức khoa học đảm bảo được tiêu chí dễ hiểu và sâu sắc vẫn còn là một thách thức.
Lược sử phổ biến kiến thức ở Việt Nam
Sách và tạp chí khoa học trước 1945
Trong xã hội phong kiến lạc hậu với nền giáo dục chỉ với mục đích khoa cử, không khó để thấy Việt Nam thời bấy giờ không có một nền khoa học đúng nghĩa. Dấu vết khoa học chỉ thấy thoáng trong những quan sát và kinh nghiệm dân gian, được đúc kết thành các thành ngữ, tục ngữ: “Trăng quầng trời hạn, trăng tán trời mưa”, “Chuồn chuồn bay thấp thì mưa/ Bay cao thì nắng bay vừa thì râm”… Khi chưa có thực nghiệm mà chỉ có kinh nghiệm thì chưa thể có một nền khoa học thực thụ. Một số (rất ít) trước tác của Lê Quý Đôn, Tuệ Tĩnh, Hải Thượng Lãn Ông… cũng có thể gọi là những công trình khoa học, nhưng do được viết bằng chữ Hán nên rất ít người dân có thể đọc được, đồng nghĩa với tính phổ biến của chúng cũng không cao.
Cuộc xâm lược của người Pháp năm 1858 và sự truyền bá chữ Quốc ngữ đã làm thay đổi nhiều mặt của đời sống xã hội, trong đó có cả khoa học và phổ biến khoa học. Xin tạm gác sang một bên những hệ lụy của cuộc xâm lược đó vì điều này không nằm trong khuôn khổ của bài viết này. Nhưng sự xuất hiện của người Pháp đã giúp người Việt biết đến một thế giới phương Tây với nền khoa học phát triển. Một số người Việt được học trường Pháp, thậm chí du học ở “chính quốc”, từ đây, hình thành một thế hệ trí thức người Việt chịu ảnh hưởng của nền giáo dục và khoa học phương Tây. Trong đó, đã xuất hiện một số gương mặt trí thức xuất chúng như Trương Vĩnh Ký, Nguyễn Trường Tộ…, những người ý thức được sâu sắc sứ mệnh truyền bá tri thức thông qua một loạt các tác phẩm viết bằng chữ Pháp hoặc chữ Quốc ngữ. Do đó, chỉ một thời gian sau, nền giáo dục thuộc địa đã có được những cuốn sách giáo khoa đầu tiên về khoa học. Một trong số đó là cuốn “Cách trí giáo khoa thư” của các soạn giả Trần Trọng Kim, Nguyễn Văn Ngọc, Đặng Đình Phúc, Đỗ Thận do Nha học chính Đông Pháp phát hành, in vào khoảng những năm 1920, giải thích các vấn đề về cơ thể người, động thực vật, địa lí, vũ trụ, cách giữ gìn vệ sinh thân thể…
Dưới ảnh hưởng của nền giáo dục như vậy, nhiều trí thức người Việt đã nỗ lực viết sách báo để phổ biến khoa học cho người Việt. Cuốn sách Sản dục chỉ nam (hướng dẫn chăm sóc sức khỏe cho bà mẹ và em bé) của bác sĩ Nguyễn Văn Luyện hay Khoa học tạp chí của nhà khoa học Nguyễn Công Tiễu là minh chứng cho những nỗ lực như vậy. Trường hợp Khoa học tạp chí khá đặc biệt và được coi là thành công trong công cuộc phổ biến khoa học. Tạp chí ra mắt năm 1931 duy trì được 232 số, mỗi số in 2000 bản, có nội dung tiên phong và hiện đại, không chỉ hướng dẫn cách trồng trọt, chăn nuôi mà còn giới thiệu các thành tựu khoa học mới trên thế giới. Và phải thừa nhận rằng, thành công của các ấn phẩm khoa học này không thể tách rời với nền giáo dục thuộc địa và phong trào truyền bá quốc ngữ.
Sách và tạp chí khoa học sau 1945
Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, nền khoa học hiện đại vẫn phát triển một cách âm thầm, với những đóng góp của thế hệ các trí thức khoa học thời kỳ đầu như Lê Văn Thiêm, Tạ Quang Bửu, Trần Đại Nghĩa… Dẫu trong bối cảnh chiến tranh, việc phổ biến khoa học hiển nhiên không thể là một ưu tiên nhưng trong những ấn bản đầu tiên của Nhà xuất bản Kim Đồng, một nhà xuất bản chuyên làm sách cho thiếu nhi được thành lập năm 1957, ngoài đề tài văn học, đã có những cuốn sách mang đề tài khoa học: Trên tinh cầu khác có sinh vật sống không? do Phạm Sinh dịch từ tiếng Trung, Cá giấy biết bơi (trò chơi khoa học) do nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu biên soạn, truyện khoa học Lai-ka du lịch trên trời xanh của Phạm Ngọc Toàn, kể về chú chó Lai-ka trên con tàu Sputnik bay vào vũ trụ.
Ở những năm sau, ngay cả vào giai đoạn ác liệt của cuộc kháng chiến chống Mỹ, vẫn có một dòng chảy âm thầm các tựa sách phổ biến khoa học, chẳng hạn, năm 1972, Mộng Lục viết cuốn Tấm bảng diệu kỳ kể về cuộc đời nhà khoa học Meldeleev và việc nhà bác học này tìm ra bảng tuần hoàn các nguyên tố hóa học. Sau chiến tranh, sách phổ biến khoa học cho thiếu nhi càng phong phú hơn nữa: Phong Lan viết cuốn Sác-Lơ Đác Uyn (Charles Darwin) năm 1981, Đức Hoài viết cuốn Lu-I Pa-xtơ (Louis Pasteur) năm 1987. Ngoài ra, chúng ta cũng bắt gặp các tựa sách khác như cuốn Trong thế giới cây xanh (1979) của các tác giả Nguyễn Lân Hùng, Vũ Quốc Trung và Nguyễn Đình Huyên. Lĩnh vực y học ta có thể kể đến cuốn Bác sĩ vui tính trả lời (1985) của Lã Vĩnh Quyên…
Do bối cảnh chính trị thời kỳ XHCN, các sách dịch của Việt Nam chủ yếu là sách dịch từ tiếng Nga. Có thể đây cũng là may mắn bởi Nga cũng là một trong những quốc gia tiên phong trong phổ biến kiến thức hàn lâm. Tại Nga, lịch sử phổ biến khoa học gắn liền với các nhân vật như Peter Đại đế, người cho in tờ báo đầu tiên Vedomosti, M.V. Lomonosov, A. Kantemir, N.I. Novikov, và L. Magnitsky. Những tác phẩm của họ không chỉ trình bày kiến thức mà còn góp phần định hình thế giới quan theo các thành tựu khoa học thời đó (Ya V Danilina 2022). Cuốn Thuyền trưởng đơn vị của Vla-đi-mia Li-ốp-sin (Vladimir Levshin) là bản dịch tiếng Việt do Nhà xuất bản Cầu Vồng của Nga in năm 1984, đưa người đọc vào thế giới sóng nước đại dương của Toán học và còn rất nhiều ấn phẩm dịch khác nữa.
Trong cơ cấu sách hằng năm của một đơn vị xuất bản, riêng mảng sách phổ biến khoa học, thông thường, có tới 70% là sách dịch. Tình trạng thiếu vắng những tác phẩm phổ biến khoa học mang đậm dấu ấn của người Việt sẽ mang đến hệ lụy lâu dài là người Việt mất đi tính chủ động trong việc làm chủ và và truyền bá tri thức.
Sau Đổi Mới, sự nở rộ của báo chí cũng giúp ra đời các tạp chí như Kiến thức ngày nay, Toán học và tuổi trẻ… giữ vai trò không nhỏ trong việc phổ biến kiến thức.
Sách phổ biến khoa học hiện nay
Phần lớn là sách dịch
Có một vấn đề đáng quan tâm là các cuốn sách phổ biến kiến thức ở Việt Nam chủ yếu là sách dịch. Việc Việt Nam tham gia Công ước Bern năm 2004 đánh dấu sự thay đổi lớn trên thị trường xuất bản. Từ đây, thay vì tự do in ấn và phát hành các đầu sách dịch từ tiếng nước ngoài như trước, các nhà xuất bản Việt Nam phải có sự thỏa thuận và đồng ý của nhà xuất bản sách gốc, nói cách khác, muốn xuất bản sách nước ngoài thì phải mua bản quyền. Sự chuyển đổi này, lúc đầu được cho là rào cản quá trình xuất bản sách nước ngoài mà ngược lại, thực tế cho thấy nó góp phần mở ra một thị trường xuất bản đa dạng và phong phú hơn trước, trong đó có cả thị trường “ngách” phổ biến khoa học. Trong hoàn cảnh thiếu vắng những tác phẩm khoa học do các nhà khoa học trong nước viết thì việc mua bản quyền và xuất bản sách dịch là một sự bù đắp kịp thời và thỏa đáng. Một trong những nhà xuất bản đi tiên phong trong việc đàm phán mua bản quyền sách khoa học nước ngoài là Nhà xuất bản Trẻ.
Những năm gần đây chứng kiến mảng sách phổ biến khoa học vẫn tiếp tục lên ngôi. Một số đơn vị xuất bản như Kim Đồng, Đông A, Tân Việt, Alpha… tích cực mua bản quyền các sách phổ biến khoa học mà đối tượng hướng tới chủ yếu là thiếu nhi. Trong cơ cấu sách hằng năm của một đơn vị xuất bản, riêng mảng sách phổ biến khoa học, thông thường, có tới 70% là sách dịch.
Một trong những ưu điểm của việc dịch sách là việc người đọc có cơ hội tiếp cận những kiến thức khoa học hiện đại, tiên tiến từ các quốc gia phát triển, những nơi đã có nhiều năm kinh nghiệm làm sách phổ biến kiến thức. Sách dịch góp phần phong phú thêm nguồn tài liệu học thuật, cập nhật những thành tựu khoa học mới nhất. Đồng thời, những tác phẩm nổi tiếng này đã được kiểm chứng qua thời gian, nên thường đảm bảo tính chính xác và độ tin cậy cao. Nếu đó là những kiến thức phổ quát thì lựa chọn dịch sách nước ngoài là giải pháp hữu hiệu. Sách dịch, đặc biệt là sách khoa học cho thiếu nhi, thường được in ấn đẹp mắt, với nhiều hình minh họa sinh động mang đến cho bạn đọc những trải nghiệm đọc và xem thú vị.
Tuy nhiên, việc lấn át của sách dịch so với sách của tác giả trong nước làm nảy sinh nhiều bất cập. Thứ nhất, mỗi nước có nền văn hóa, xã hội đặc trưng, nên nhiều sách dịch không phù hợp với bối cảnh văn hóa và xã hội Việt Nam. Hơn nữa, việc phụ thuộc quá nhiều vào sách dịch khiến cho các nhà khoa học Việt Nam thiếu động lực sáng tác các công trình phổ biến kiến thức. Khi không có sự hỗ trợ và khuyến khích từ các chính sách và tổ chức, nhiều nhà khoa học không coi việc viết sách cho công chúng là nhiệm vụ quan trọng, dẫn đến tình trạng thiếu vắng những tác phẩm khoa học mang đậm dấu ấn của người Việt. Điều này sẽ mang đến hệ lụy lâu dài là người Việt mất đi tính chủ động trong việc làm chủ và và truyền bá tri thức.
Chúng ta cần đưa chính sách hỗ trợ và khuyến khích các nhà khoa học phổ biến kiến thức, để khoa học và xã hội gần nhau hơn và để khoa học thực hiện đúng sứ mệnh ‘khai minh’ của mình.
Phần lớn các tác giả viết sách khoa học không phải là nhà khoa học
Trước câu hỏi “Tác giả viết sách phổ biến khoa học là ai”, nhiều người sẽ trả lời luôn: họ là các nhà khoa học chứ còn ai nữa. Tuy nhiên, trên thực tế, phần lớn sách phổ biến khoa học hiện nay do các nhà văn, nhà báo, biên tập viên, thậm chí nhạc sĩ như trường hợp nhạc Phan Huỳnh Điểu với cuốn Cá giấy biết bơi đã kể ở trên, biên soạn.
Điều tưởng chừng như nghịch lí này đã diễn ra trong nhiều năm. Ban đầu, đây có thể chỉ là một giải pháp tình thế của các nhà xuất bản để làm phong phú thêm các đầu sách, nhưng với sự bùng nổ của thời đại thông tin, dường như bất cứ ai cũng có thể trở thành tác giả của một cuốn sách phổ biến khoa học, nhất là các sách khoa học cho thiếu nhi. Hiện tượng này có mặt tích cực là chứng tỏ tính cởi mở và dân chủ trong việc truyền bá và tiếp nhận tri thức. Nhưng mặt trái của nó là sự đánh mất vai trò của chính các nhà khoa học, chưa kể một số nội dung do người không chuyên viết được diễn đạt không chính xác và thiếu tin cậy. Vậy nên, với các đề tài khoa học, nếu tác giả không phải là chuyên gia, ấn phẩm bao giờ cũng cần đến việc hiệu đính của nhà khoa học như một sự bảo đảm về tính trung thực và nghiêm cẩn. Nhưng dù sao, lí tưởng nhất vẫn là nhà khoa học trực tiếp viết sách phổ biến khoa học.
Đội ngũ các nhà khoa học viết sách phổ biến khoa học ở Việt Nam hiện nay vô cùng mỏng. Ta chỉ có thể điểm được vài gương mặt như Cao Chi (mới mất năm 2024), Phạm Văn Thiều, Nguyễn Quang Riệu (sống ở Pháp, mất năm 2021), Giáp Văn Dương… Và bản thân mỗi người cũng không viết nhiều sách phổ biến khoa học.
Những nhà khoa học `ở ngoài khung và nghĩ ngoài khung’
Ở một góc nhìn tươi sáng hơn, trong những năm gần đây, đã có một số nhà khoa học ý thức được sứ mạng phổ biến tri thức của mình, đồng hành với các nhà xuất bản để cho ra đời các ấn phẩm có tính lan tỏa cao tới cộng đồng.
Cuốn ‘Ai và Ky ở xứ sở của những con số tàng hình’ của Ngô Bảo Châu và Nguyễn Phương Văn là một ví dụ điển hình về cách thức phổ biến kiến thức toán học đến công chúng. Tác phẩm này không chỉ đơn thuần là một cuốn sách giải thích các vấn đề toán học phức tạp mà còn mở ra một cánh cửa giúp người đọc, đặc biệt là thế hệ trẻ, cảm nhận được vẻ đẹp và sự kỳ diệu của toán học. Sự kết hợp giữa lý thuyết và thực hành trong cuốn sách khiến cho những khái niệm trừu tượng trở nên dễ hiểu và thú vị, giúp người đọc không chỉ học mà còn yêu thích môn học này. Ngô Bảo Châu, một trong những nhà toán học xuất sắc nhất của Việt Nam, cùng với Nguyễn Phương Văn đã sử dụng những kiến thức và kinh nghiệm của mình để biến một bộ môn khoa học tưởng như khó nhằn trở thành một câu chuyện hấp dẫn, dễ tiếp cận đối với mọi đối tượng. Cuốn sách này là một minh chứng rõ ràng cho việc tri thức hàn lâm không nhất thiết phải được giữ lại trong khuôn khổ học thuật mà có thể được phổ biến rộng rãi, dễ hiểu mà vẫn giữ được giá trị sâu sắc.
Một công trình mới hơn, ‘Hành trình sáng tạo chữ Quốc ngữ’ của Phạm Thị Kiều Ly – Tạ Huy Long, lại mang đến một góc nhìn sâu sắc về lịch sử và sự phát triển của chữ Quốc ngữ, một trong những đặc sắc của văn tự Việt Nam. Xuất phát từ luận án tiến sĩ của tác giả, họa sĩ đã vẽ minh họa bằng những nét vẽ sinh động nhằm giúp người đọc hiểu hơn về quá trình hình thành và phát triển chữ Quốc ngữ. Hai tác giả Phạm Thị Kiều Ly và Tạ Huy Long đã đi xa hơn việc chỉ trình bày các sự kiện lịch sử, mà còn kể lại những câu chuyện đầy cảm hứng về sự sáng tạo và đóng góp của những con người đã tạo ra chữ Quốc ngữ, từ đó khơi dậy niềm tự hào dân tộc và ý thức bảo vệ di sản văn hóa của đất nước.
Kết luận
Trong môi trường khoa học ở Việt Nam hiện nay, việc các nhà khoa học tự thân viết và xuất bản những tác phẩm phổ biến tri thức như vậy là một điều rất đáng quý, nhưng đồng thời cũng phản ánh rõ ràng một khoảng trống lớn trong chính sách khuyến khích và hỗ trợ sáng tạo khoa học. Trên thực tế, bảng tính điểm khoa học tại các cơ sở đại học chủ yếu tập trung vào việc ghi nhận điểm số cho các bài báo khoa học và công trình chuyên khảo, chứ chưa có điểm cho các công trình phổ biến kiến thức.
Các tác giả như Ngô Bảo Châu hay Phạm Thị Kiều Ly chính là những ‘người ở ngoài khung và nghĩ ngoài khung’ khi họ không chỉ tập trung vào nghiên cứu chuyên môn mà còn mạnh dạn vượt qua những giới hạn của môi trường học thuật để mang tri thức đến gần với công chúng. Có lẽ cũng đến lúc chúng ta cần đưa chính sách hỗ trợ và khuyến khích các nhà khoa học phổ biến kiến thức, để khoa học và xã hội gần nhau hơn và để khoa học thực hiện đúng sứ mệnh ‘khai minh’ của mình.□
Bài đăng Tia Sáng số 11/2025
