UNDP cảnh báo: AI đang tạo ra sự phân cực mới giữa các quốc gia Châu Á – Thái Bình Dương
Trí tuệ nhân tạo có thể làm gia tăng bất bình đẳng giữa các quốc gia và có tiềm năng trở thành một sự phân cực lớn tiếp theo tại khu vực Châu Á - Thái Bình Dương. Tuy nhiên, các nước vẫn có thể biến rủi ro thành cơ hội.
Khoảng cách AI
Tại hội nghị Đổi mới sáng tạo mở ở Đại học VinUni ngày 2/12, Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP) đã công bố Báo cáo Phát triển Con người Khu vực châu Á – Thái Bình Dương.
Báo cáo ra đời trong bối cảnh AI đang phát triển mạnh mẽ trên toàn cầu. Nhưng theo các chuyên gia UNDP, công nghệ không tự quyết định tương lai phúc lợi của con người. Tác động của AI – dù tốt hay xấu – phụ thuộc vào chính sách mà các chính phủ lựa chọn, vào chuẩn mực đạo đức mà xã hội đặt ra, và vào những quyết định tập thể mà chính con người tạo ra. Theo họ, máy móc không viết kịch bản cho chúng ta, mà chính chúng ta mới là người định hướng cách AI phục vụ cuộc sống.
Giờ đây, báo cáo với tên gọi “Sự phân cực lớn tiếp theo: Tại sao trí tuệ nhân tạo có thể làm gia tăng bất bình đẳng giữa các quốc gia”, đưa cuộc thảo luận này vào bối cảnh cụ thể ở châu Á – Thái Bình Dương. Kết quả phân tích cho thấy, mặc dù AI mở ra những cơ hội phi thường, nhưng đồng thời cũng mang theo rủi ro rất thực tế — và mức độ rủi ro này còn cao hơn bình thường trên thế giới.
Lý do là vì châu Á – Thái Bình Dương bao gồm cả những quốc gia có chỉ số phát triển con người (HDI) cao nhất lẫn những nước thấp nhất thế giới. Đây là vùng đất giàu tiềm năng, nhưng cũng đối mặt với bất bình đẳng sâu sắc: khoảng một phần tư dân số vẫn chưa được kết nối Internet, tạo ra một “đường ngăn cách” rõ rệt.
“Chúng ta đang chứng kiến sự xuất hiện của một khoảng cách về công bằng AI. Và nguyên nhân không chỉ đến từ một yếu tố duy nhất. Khoảng cách này xuất phát từ con người, từ các nền kinh tế và từ các hệ thống quản trị, khi tất cả đều phát triển với tốc độ khác nhau”, bà Ramla Khalidi, Trưởng Đại diện Thường trú UNDP tại Việt Nam, nhấn mạnh.
Khi công nghệ AI được phổ biến, những quốc gia sẵn sàng nắm bắt công nghệ và đổi mới có cơ hội vươn lên nhanh chóng; trong khi những nước thiếu khả năng tiếp nhận các đột phá này có nguy cơ tụt lại càng ngày càng xa.
Châu Á – Thái Bình Dương hiện có hơn một nửa số người dùng AI toàn cầu. Công nghệ này có thể thúc đẩy tăng trưởng GDP hàng năm của khu vực thêm khoảng 2 điểm phần trăm và nâng năng suất lên tới 5% trong các lĩnh vực như y tế và tài chính. Chỉ riêng các nền kinh tế ASEAN cũng có thể đạt gần 1 nghìn tỷ USD GDP bổ sung trong thập kỷ tới.
Tuy nhiên, sự sẵn sàng về kỹ thuật số ở khu vực này rất khác nhau. Các quốc gia như Singapore, Hàn Quốc và Trung Quốc đang đầu tư mạnh mẽ vào cơ sở hạ tầng và kỹ năng liên quan đến AI, trong khi những nước khác vẫn đang nỗ lực củng cố khả năng tiếp cận kỹ thuật số cơ bản và nâng cao trình độ tin học.
Ngay trong mỗi quốc gia, lợi ích của AI cũng không phân bổ đồng đều. Các thành phố lớn, doanh nghiệp quy mô lớn và nhóm lao động có kỹ năng cao là những người hưởng lợi trước. Trong khi đó, khu vực nông thôn và doanh nghiệp nhỏ và vừa có nguy cơ bị bỏ lại phía sau.
Rủi ro đáng kể
Hạn chế về hạ tầng, kỹ năng, năng lực tính toán và quản trị không chỉ làm giảm tiềm năng của AI, mà còn làm tăng rủi ro cho các quốc gia trong khu vực. Những rủi ro này gồm mất việc làm, bị loại trừ khỏi dữ liệu, lệch pha quản trị, và cả các tác động gián tiếp như nhu cầu năng lượng và nước sạch tăng do các hệ thống dùng AI nhiều.
Trong số đó, yếu tố “bị loại trừ khỏi dữ liệu” trong một xã hội dùng AI mạnh mẽ là rất đáng quan tâm. Nếu các nhóm yếu thế không xuất hiện trong những tập dữ liệu dùng để huấn luyện và vận hành AI, thì AI cũng sẽ không nhìn thấy họ.
Chẳng hạn, nếu hệ thống đăng ký dân cư còn thiếu sót, các mô hình dự báo và đánh giá thiệt hại thiên tai rất dễ bỏ qua người dân vùng sâu, vùng xa – nơi chịu rủi ro cao nhất và cũng khó nhận cứu trợ nhất. Tương tự, nếu những ngôn ngữ ít phổ biến, như tiếng các dân tộc thiểu số, không được đưa vào dữ liệu huấn luyện, thì cả cộng đồng đó sẽ biến mất trong môi trường số. Họ sẽ khó tiếp cận dịch vụ số, khó tham gia trao đổi thông tin, và khó được hỗ trợ khi cần.
Ngoài ra, rủi ro liên quan đến “quản trị” cũng có thể tạo ra những đứt gãy khó chịu. AI giúp bộ máy hành chính trở nên hiệu quả hơn, nhưng nếu quy định pháp lý không theo kịp và năng lực triển khai trên thực tế bị hạn chế, thì khoảng cách giữa các cơ quan, các địa phương sẽ ngày càng nới rộng.
Những nơi có dữ liệu tốt và đội ngũ đủ kỹ năng sẽ tận dụng được lợi ích sớm của AI. Ngược lại, những nơi thiếu hạ tầng, thiếu nhân lực, thiếu ngân sách có thể chậm lại, mắc lỗi hoặc đưa ra quyết định kém chính xác. Sẽ có nơi thủ tục số hóa mạnh ở chỗ này nhưng vẫn thủ công ở chỗ khác, khiến người dân và doanh nghiệp phải xoay xở giữa nhiều tốc độ nhà nước khác nhau. Đây chính là kiểu rủi ro lặng lẽ nhưng bền bỉ, âm thầm định hình chất lượng phát triển của cả một quốc gia.
Một số quốc gia đã bắt đầu áp dụng AI vào việc quản trị và cung cấp dịch vụ công. Chẳng hạn, Bangkok đã xử lý gần 600.000 hồ sơ của công dân thông qua nền tảng quản lý Traffy Fondue. Ứng dụng Moment of Life của Singapore đã giúp các bậc phụ huynh mới giảm thời gian làm thủ tục giấy tờ khai sinh, thiết lập tài khoản ngân hàng của trẻ và nộp đơn xin trợ cấp liên quan của chính phủ từ khoảng 120 phút xuống còn 15 phút. Bắc Kinh dùng các mô hình bản sao số để hỗ trợ quy hoạch đô thị và quản lý lũ lụt. Trong khi Việt Nam đang thử nghiệm một nền tảng dựa trên AI để giúp công dân sử dụng 15 dịch vụ hành chính công trực tuyến thiết yếu.
Tuy nhiên, hiện có rất ít quốc gia ban hành quy định toàn diện về AI. Đến năm 2027, dự báo hơn 40% các vụ vi phạm dữ liệu liên quan đến AI có thể xuất phát từ việc sử dụng AI tạo sinh sai mục đích. Điều này càng nhấn mạnh nhu cầu về các khuôn khổ quản trị vững chắc để phòng ngừa rủi ro.
Ba nguyên tắc định hướng tương lai
Để AI trở thành động lực thúc đẩy tốt hơn cả về mặt kinh tế-xã hội, báo cáo của UNDP nêu ra ba nguyên tắc quan trọng:
- Lấy con người làm trung tâm — bằng cách đặt đổi mới sáng tạo vào khuôn khổ phát triển con người.
- Quản trị đổi mới một cách có trách nhiệm — với quy định rõ ràng, cách tiếp cận dựa trên rủi ro, và trách nhiệm giải trình mạnh mẽ.
- Xây dựng các hệ thống sẵn sàng cho tương lai — có khả năng chống chịu, bền vững và cạnh tranh.
Báo cáo cũng gợi ý các hướng đi để mỗi quốc gia có thể biến rủi ro thành cơ hội, bắt đầu từ việc đánh giá xuất phát điểm của quốc gia, lên kế hoạch hành động theo ngắn-trung-dài hạn, điều chỉnh lộ trình theo bối cảnh năng lực và vận hành theo từng lĩnh vực.
Xem chi tiết báo cáo tại đây./.
