Văn hóa đang định hình quá trình tiến hóa của loài người nhiều hơn cả di truyền
Theo các nhà nghiên cứu tại Đại học Maine, quá trình tiến hóa của loài người đang có một sự thay đổi lớn - không phải do gene, mà do văn hóa.
Trong một bài báo được công bố trên tạp chí BioScience, Timothy M. Waring, phó giáo sư kinh tế và phát triển bền vững, và Zachary T. Wood, nhà nghiên cứu về khoa học môi trường và sinh thái học, cho rằng văn hóa đang vượt qua di truyền để trở thành nhân tố chính định hình quá trình tiến hóa của loài người.
“Quá trình tiến hóa của loài người có vẻ đang chuyển hướng”, Waring nói. “Khi chúng ta học hỏi những công nghệ, thể chế hoặc kỹ năng hữu ích từ nhau, chúng ta đang kế thừa các thực hành văn hóa thích ứng. Khi xem xét các bằng chứng, chúng tôi thấy rằng văn hóa giải quyết vấn đề nhanh hơn nhiều so với tiến hóa di truyền. Điều này cho thấy loài người đang trong một quá trình chuyển đổi tiến hóa lớn”.
Các thực hành văn hóa – từ phương pháp canh tác đến các quy tắc pháp lý – lan truyền và thích ứng nhanh hơn nhiều so với gene, giúp con người thích ứng với những môi trường mới và giải quyết các vấn đề mới theo những cách mà một mình sinh học không thể nào bắt kịp. Theo nhóm nghiên cứu, quá trình chuyển đổi tiến hóa dài hạn này đã bắt đầu từ rất lâu, đang diễn ra nhanh hơn và có thể định hình loài người trong hàng thiên niên kỷ tới.
Văn hóa cản bước sự thích ứng di truyền
“Quá trình tiến hóa dựa trên văn hóa đang vượt qua tiến hóa thông qua di truyền”, Wood nói, “thậm chí còn dẫn trước rất nhiều”.
Waring và Wood cho biết các hệ thống văn hóa trong môi trường hiện đại thích ứng nhanh đến mức chúng thường “ngăn chặn” sự thích ứng di truyền. Ví dụ, kính mắt và phẫu thuật điều chỉnh các vấn đề về thị lực mà trước đây gene sẽ để cho chọn lọc tự nhiên quyết định.
Những công nghệ y tế như sinh mổ hoặc điều trị vô sinh giúp con người sống sót và sinh sản trong những trường hợp trước đây có thể đối mặt với nguy cơ tử vong hoặc vô sinh. Theo các nhà nghiên cứu, những giải pháp văn hóa này làm giảm vai trò của sự thích ứng di truyền, đồng thời làm tăng sự phụ thuộc vào các hệ thống văn hóa như bệnh viện, trường học và chính phủ.
“Hãy tự hỏi bản thân điều này: điều gì quan trọng hơn đối với cuộc sống cá nhân của bạn, những gene mà bạn mang trong mình hay quốc gia nơi bạn sinh sống?”, Waring nói. “Ngày nay, chất lượng cuộc sống của bạn ngày càng ít chịu ảnh hưởng bởi các yếu tố sinh học cá nhân, và chịu tác động nhiều hơn bởi các hệ thống văn hóa – cộng đồng, quốc gia, công nghệ. Và tầm quan trọng của văn hóa có xu hướng tăng lên theo thời gian vì văn hóa tạo ra các giải pháp thích ứng nhanh hơn”.
Theo thời gian, sự thay đổi này đồng nghĩa với việc khả năng sinh tồn và sinh sản của con người ít phụ thuộc hơn vào các tính trạng di truyền cá nhân mà phụ thuộc nhiều hơn vào sự phát triển của xã hội và các cơ sở hạ tầng văn hóa xung quanh.
Văn hóa có tính tập thể
Tuy nhiên, văn hóa vốn có tính tập thể, do vậy, các giải pháp văn hóa thường liên quan đến nhóm chứ không chỉ dừng ở cấp độ cá nhân.
Với các bằng chứng về nhân chủng học, sinh học và lịch sử, Waring và Wood cho rằng sự thích ứng văn hóa ở cấp độ nhóm đã định hình xã hội loài người trong hàng thiên niên kỷ, từ sự phát triển nông nghiệp đến sự trỗi dậy của các quốc gia hiện đại. Họ nhấn mạnh rằng hiện nay, sự cải thiện về sức khỏe, tuổi thọ và khả năng sống sót của con người bắt nguồn từ các hệ thống văn hóa ở cấp độ nhóm như các hệ thống giáo dục, cơ sở hạ tầng vệ sinh, bệnh viện và y tế, chứ không phải sự thay đổi di truyền hay trí thông minh cá nhân.
Các nhà nghiên cứu cho rằng nếu con người tiến hóa dựa vào thích ứng văn hóa, chúng ta cũng tiến hóa theo hướng phụ thuộc vào nhóm, báo hiệu sự thay đổi về định nghĩa con người.
Một sự chuyển đổi sâu sắc hơn
Trong lịch sử tiến hóa, sự sống đôi khi trải qua những quá trình chuyển đổi làm thay đổi sự tồn tại của một cá thể. Điều này xảy ra khi các tế bào đơn lẻ tiến hóa thành sinh vật đa bào và các loài côn trùng có tập tính xã hội tiến hóa thành các quần thể siêu hợp tác. Những quá trình chuyển đổi này làm thay đổi cách thức tổ chức, thích ứng và sinh sản của các sinh vật. Các nhà sinh học đã thắc mắc liệu quá trình chuyển đổi như vậy có diễn ra ở loài người hay không.
Waring và Wood cho rằng văn hóa có tính chia sẻ, nên sự chuyển đổi sang thích ứng văn hóa của nhân loại cũng đồng nghĩa với việc tái tổ chức các đặc tính của con người – hướng tới nhóm.
“Tổ chức văn hóa giúp các nhóm hợp tác nhiều hơn và hoạt động hiệu quả hơn. Và các nhóm lớn mạnh hơn sẽ thích nghi nhanh hơn nhờ các thay đổi văn hóa”, Waring nói. “Đó là một hệ thống củng cố qua lại lẫn nhau, và dữ liệu cho thấy quá trình này đang diễn ra ngày càng nhanh hơn”.
Chẳng hạn, kỹ thuật di truyền là một dạng kiểm soát văn hóa đối với vật liệu di truyền, nhưng kỹ thuật di truyền đòi hỏi một xã hội lớn và phức tạp. Vì vậy, theo giả thuyết của các nhà khoa học, nếu quá trình chuyển đổi này hoàn thành trong tương lai xa, hậu duệ loài người có thể không còn là những cá thể tiến hóa dựa trên di truyền, mà là những “siêu sinh vật” xã hội tiến hóa chủ yếu thông qua thay đổi văn hóa.
Nghiên cứu trong tương lai
Các nhà nghiên cứu khẳng định lý thuyết mà họ đưa ra có thể kiểm chứng được và đã thiết lập một hệ thống đo lường tốc độ chuyển đổi hiện nay. Nhóm nghiên cứu cũng đang phát triển các mô hình tính toán về quá trình này và lên kế hoạch tiến hành một dự án thu thập dữ liệu dài hạn trong tương lai gần. Tuy nhiên, họ cảnh báo không nên coi tiến hóa văn hóa là sự tiến bộ hay điều tất yếu.
“Chúng tôi không cho rằng những xã hội giàu có hơn hay phát triển công nghệ hơn sẽ tốt hơn các xã hội khác về mặt đạo đức”, Wood nói. “Tiến hóa có thể tạo ra cả những giải pháp tốt đẹp lẫn những hậu quả tồi tệ. Chúng tôi tin rằng điều này có thể giúp toàn thể nhân loại tránh được những hậu quả thảm khốc nhất”.
Nghiên cứu này nằm là một trong những công trình của Waring và các cộng sự tại Phòng thí nghiệm Tiến hóa văn hóa ứng dụng tại Đại học Maine. Mục tiêu của họ là sử dụng hiểu biết của mình về các khuôn mẫu trong quá trình tiến hóa của loài người để thúc đẩy những thay đổi xã hội tích cực.
Tuy nhiên, nghiên cứu mới này đặt ra những câu hỏi sâu sắc về tương lai của nhân loại. “Nếu di sản văn hóa tiếp tục chi phối, số phận của chúng ta với tư cách là những cá nhân, và tương lai của loài người, có thể ngày càng phụ thuộc vào khả năng thích ứng của xã hội”, Waring nói. Và nếu vậy, giai đoạn tiến hóa tiếp theo của nhân loại có thể không được ghi trong DNA, mà trong những câu chuyện, những hệ thống và thể chế chung mà chúng ta cùng nhau tạo ra.
Thanh An dịch từ Đại học Maine
