Khái niệm thị trường giáo dục và vai trò các tác nhân

Giáo dục trước hết là một dịch vụ, sản phẩm được tạo ra là những con người hoàn toàn có thể chủ động tham gia vào quá trình đào tạo, chính bản thân họ là những tác nhân ảnh hưởng mạnh mẽ trên sự điều tiết của thị trường giáo dục. Hơn nữa, giáo dục có những sứ mệnh và lý tưởng cao xa hơn thị trường kinh tế, chẳng hạn như vai trò của giáo dục trong việc đào tạo các công dân tự do, hay cuộc chiến của trường học với sự bất bình đẳng xã hội, vv. Vì những điều như vậy, chúng ta không thể sử dụng cùng những logic trong việc trao đổi hàng hóa trên thị trường kinh tế để bàn luận về giáo dục.

Gọi là thị trường vì trong giáo dục có các tác nhân khác nhau, có cung và cầu, có sự cạnh tranh, có sự lựa chọn, có cơ chế điều tiết vv. Những điều này đều thấy trong đa số các nền giáo dục, tuy mức độ, hình thức, tính logic và cả cách hiểu về chúng có thể khác nhau trong các quốc gia. Ở đây nếu có dính dáng tới kinh tế, thì thị trường giáo dục cũng được vận hành theo nguyên tắc “bàn tay vô hình” trong lý thuyết cổ điển của Adam Smith ở chỗ, thị trường tự điều chỉnh trên nguyên tắc có lợi cho mỗi bên tác nhân tham gia và vì lợi ích của tất cả.

Nói tóm lại, “thị trường” là một khái niệm của kinh tế, nhưng chúng ta có thể “xã hội học hóa” nó để biến thành một khái niệm công cụ nhằm lý giải và so sánh các nền giáo dục khác nhau¹. Trong ý nghĩa này, giáo dục Việt Nam cũng là một thị trường, bởi ít nhiều cũng có các yếu tố đã nói, nhưng là một thị trường không giống ai, và có lẽ vì thế mà chất lượng giáo dục cũng khác xa với thiên hạ. Ở đây tôi xin bàn về vai trò một số tác nhân chính trong thị trường này, đó là Nhà nước, nhà trường, người học và phụ huynh.

Vai trò của Nhà nước

Chúng ta không thể phủ nhận vai trò của Nhà nước trong giáo dục. Tại bất kỳ quốc gia nào, thông qua những chính sách về giáo dục của mình, Nhà nước đều ít nhiều tác động, lèo lái và ảnh hưởng trên giáo dục, ảnh hưởng trên sự điều tiết, trên hành vi, chiến lược của các tác nhân khác trên thị trường giáo dục. Thế nhưng đa phần tại các nước có nền giáo dục phát triển, Nhà nước đã không vì chuyện tiền bạc mình bỏ ra đầu tư mà có quyền thống trị thị trường, nhưng chỉ được xem là một tác nhân, một bên trong sự tương quan với các tác nhân khác mà thôi.
Tại các nước phương Tây, Nhà nước là bên đầu tư chính cho giáo dục với mục đích là đảm bảo công bằng trong cơ hội, đảm bảo quyền được học hành của người dân. Nhà nước không những là nhà đầu tư chính cho các trường công, mà còn cho các trường tư.

Tại Bỉ, Nhà nước tài trợ cho các trường tư dựa vào số lượng học sinh, hay dựa vào kết quả học tập của người học. Nhưng làm sao để có được nhiều học sinh đến học, có nhiều học sinh đạt kết quả tốt (theo sự kiểm định của Nhà nước) để tranh thủ kinh phí của Nhà nước lại là chuyện riêng của trường. Ðiều này vừa đảm bảo được quyền tự do chọn trường của các gia đình, vừa kích thích sự cạnh tranh giữa các trường bằng cách đem ra những chiến lược bảo đảm chất lượng, cũng cố uy tín để thu hút học sinh.

Tại Mỹ, Nhà nước đầu tư một quỹ rất lớn cho giáo dục, chẳng hạn vào năm 2006 là 250 tỷ USD, khoảng 70% sinh viên đại học được nhận một khoản chi phí nào đó². Thế nhưng Nhà nước lại không có quyền can dự vào chuyện nội bộ của trường như chương trình nội dung giảng dạy, tuyển dụng và bố trí nhân sự, cách thức tuyển lựa sinh viên. Pháp cũng đang cải cách theo chiều hướng này. Theo tinh thần bộ luật về giáo dục đại học 2007, thì đại học tại quốc gia này đang nhận được quyền tự chủ rất lớn, hội đồng trường là bộ phận quyền lực nhất, bầu ra hiệu trưởng, quyết định các chính sách, đường hướng phát triển của trường^3, trong khi Nhà nước vẫn phải đóng vai trò là nhà tài trợ chính.

Tại Việt Nam, đặc điểm nổi bật là chính sách tập quyền trong quản lý giáo dục. Nhà nước bao sân, lấn át, thậm chí triệt tiêu tự do của các tác nhân khác. Trong giáo dục đại học chẳng hạn, Nhà nước xen sâu vào công việc đáng lý ra là của trường như tổ chức tuyển sinh, khống chế chỉ tiêu tuyển sinh, đặt để bố trí nhân sự, can dự vào nội dung chương trình giảng dạy… trong khi nhiệm vụ, trách nhiệm chính của mình lại có khuynh hướng đẩy cho phía nhà trường, mà thực ra là đẩy cho phía người dân, đó là vấn đề kinh phí.

Hiện nay đang ồn ào bàn tán đến quyền tự chủ của đại học trong nước, thế nhưng chúng ta chưa thấy các đại học có quyền tự chủ gì ngoài việc càng ngày càng bị tự chủ về mặt tài chính, mà theo đó là học phí ngày càng tăng lên, chất thêm gánh nặng cho người dân, trong khi họ chẳng có nhiều cơ hội lựa chọn trong học tập như người dân các nước khác.

Vai trò của nhà trường

Tại các nước phương Tây, các trường, nhất là các trường đại học được hưởng quyền tự chủ rất cao, được xem là một phía, một tác nhân trong tương quan với Nhà nước. Nhà nước tuy có ảnh hưởng trên nhà trường, nhưng nhà trường không thụ động phụ thuộc vào Nhà nước hoàn toàn.

Ở Mỹ, Bộ Giáo dục và Nhà nước trung ương không có quyền quản lý đối với đại học, cũng tương tự tại Pháp, Bộ Ðại học chỉ có quyền can dự vào một trường khi trường đó có những vấn đề đình đám nghiệm trọng. Ngược lại, bằng những chiến lược riêng, bằng những tiếng nói, những phản ứng của mình trong một môi trường dân chủ, nhà trường góp phần làm thay đổi, làm hình thành các chính sách của Nhà nước về giáo dục. Trong một thị trường giáo dục có sự cạnh tranh, những chiến lược riêng của trường thông qua nội dung chương trình giảng dạy, chất lượng các dịch vụ, chất lượng các giáo viên, vv, liên hệ mật thiết đến sự thành bại của mình. Làm sao thu hút được “khách hàng”, cũng có nghĩa là thu hút các nguồn tài chính từ Nhà nước và các thành phần khác là chuyện riêng của các trường. Trong tình thế như vậy, nhà trường buộc phải thực lòng hướng về người học, hướng về xã hội bằng cách nêu cao khẩu hiệu “uy tín là vàng”, uy tín ở đây gắn liền với chất lượng đào tạo thể hiện qua sản phẩm, gắn liền với chất lượng các dịch vụ trong trường, cũng như gắn liền với sự đa dạng hóa trong phương thức và loại hình đào tạo nhằm đáp ứng nhu cầu của xã hội. Nói tóm lại, cũng như trong lĩnh vực kinh tế, sự cạnh tranh cuối cùng sẽ mang lại lợi ích cho người thụ hưởng trực tiếp ở đây là các học sinh, cho các gia đình của họ và cho toàn xã hội nói chung.

Tại Việt Nam, như đã nói, Nhà nước lấn quá sâu vào nội bộ các trường, làm triệt tiêu sự cạnh tranh, sự sáng tạo và những đóng góp đến từ các tác nhân khác. Hệ thống đại học hiện nay tựa như một đại học khổng lồ, các trường chỉ là các phân khoa dưới sự lãnh đạo trực tiếp của ban giám hiệu là Bộ GD-ÐT. Hậu quả là các trường cứ từa tựa nhau xét về các mặt từ phương thức tổ chức đến nội dung đào tạo. Trường Ðại học KHXHNV TP.HCM và trường Ðại học KHXHNV Hà Nội có lẽ không khác nhau là mấy, bởi cả hai cùng chịu sự quản lý của một nơi, cùng phải dùng một chương trình khung, cùng phải theo những chủ trương chung, cùng phải sử dụng những giáo trình “pháp lệnh, vv. Sản phẩm đào tạo do đó cũng bình bình như nhau.

Các trường không tạo được những nét đặc thù riêng, không lo củng cố chất lượng, mà cũng chẳng cần tự chịu trách nhiệm về sản phẩm đào tạo của mình vì mọi sự đã có nhà nước bao, trong khi người học và gia đình họ không đủ trọng lượng để quyết định số phận của các trường. Nói cách khác, nhà trường đóng một vai trò mờ nhạt, phụ thuộc Nhà nước đủ thứ, chỉ là nơi, là phương tiện trong tay Nhà nước và được sử dụng để làm cụ thể hóa ý muốn của các nhà lãnh đạo, chứ không phải là một tác nhân chủ động, một bên trên thị trường giáo dục như tại các quốc gia khác.

Vai trò của học sinh và phụ huynh

Ở đây tôi không bàn sâu về vai trò của học sinh, những tác nhân trực tiếp trong giáo dục với những đặc điểm, khả năng riêng, những chiến lược học tập riêng trong sự tương quan với nhà trường và với các giáo viên. Chúng ta chỉ nói đến vai trò của phụ huynh trong việc lựa chọn trường lớp cho con cái mình.

Tại Bỉ và Hà Lan, việc tự do chọn lựa trường là một quyền của các gia đình, trở thành nguyên tắc căn bản xuyên suốt của bộ luật giáo dục. Nhưng dựa vào đâu để các gia đình chọn trường, các nghiên cứu⁴ đã chỉ ra là đa số dựa vào yếu tố chất lượng và sự đa dạng của “nguồn cung” do các trường giới thiệu, tuy rằng nhận thức về chất lượng hoàn toàn không giống nhau, mà chúng ta không có điều kiện để bàn sâu ở đây. Trong một bối cảnh cạnh tranh, hành động lựa chọn của các học sinh và gia đình quyết định số phận của các trường. Những than phiền, những yêu cầu, những sáng kiến từ phía người học và phụ huynh do đó được lắng nghe, góp phần làm thay đổi giáo dục theo hướng dân chủ hóa trong giảng dạy. Ðiều này kích thích và thu hút được những đóng góp từ mọi thành phần trong xã hội cho giáo dục.
 
Khái niệm “xã hội hóa giáo dục” đang được chủ trương tại Việt Nam có lẽ nên triển khai theo nghĩa này chứ không nên chỉ gắn liền với việc kêu gọi các thành phần xã hội bỏ vốn kinh doanh trong lĩnh vực giáo dục, mà thực ra đang làm cho giáo dục trở thành một thị trường bát nháo, chụp giật mà nạn nhân lại là người dân. Ở nước ta, vai trò của người học và phụ huynh bị xem nhẹ. Ở lớp, học sinh bị nhồi nhét đủ thứ với một chương trình nặng nề cưng nhắc, mà học sinh cũng như phụ huynh không có quyền can thiệp và cũng chẳng có quyền lựa chọn có nên học hay không. Họ chỉ là những thực thể thụ động trước sự áp đặt của Nhà nước và nhà trường. Khi thiết kế chương trình đào tạo, khi ban hành các chính sách giáo dục, người ta cũng không chú ý mấy đến phía người học đang nghĩ gì, đang phản ứng thế nào. Giáo dục vì thế chỉ là phương tiện của phía Nhà nước sử dụng để thể hiện ý chí của mình, chứ không phải là một dịch vụ lấy khách hàng làm trung tâm. Vai trò của người học và phụ huynh hoàn toàn bị mờ nhạt, trước sự lấn sân của Nhà nước, không thể trở thành một tác nhân có thể tác động lên nhà trường, và qua đó góp phần làm thay đổi, làm phát triển hiện trạng giáo dục vốn đang rất u ám hiện tại.

Giáo dục hiện đại nên là địa bàn chung, là nơi gặp gỡ giao thoa giữa nhiều bên, nhiều tác nhân trong một cơ chế cạnh tranh và dân chủ. Các bên gặp nhau trong những cơ chế điều tiết, tuy phải phụ thuộc và chịu ảnh hưởng lẫn nhau, nhưng mỗi bên đều có khoảng trống, có quyền hạn riêng. Có ảnh hưởng từ Nhà nước trên các trường và các gia đình, nhưng cũng có ảnh hưởng từ các gia đình và nhà trường lên các chính sách của Nhà nước. Sự tương tác phụ thuộc lẫn nhau này trong một cơ chế cạnh tranh giữa các trường, trong một tinh thần sư phạm và thái độ phục vụ hướng về người học sẽ làm hài hòa và thúc đẩy giáo dục phát triển.

Mỹ đang có một nền giáo dục rất phát triển mà không những Việt Nam mà còn nhiều nước trên thế giới muốn học hỏi. Ðiều gì đã làm nên kỳ tích này? Nhiều nhà nghiên cứu⁵ đã bình luận điều làm nên sự phát triển nhanh, sự đa dạng và phong phú của giáo dục Mỹ không phải nhờ vào sự chỉ đạo thống nhất, tập trung từ trung ương mà chính là nhờ vào những lựa chọn, những quyết định trong cơ chế cạnh tranh của thị trường giáo dục. Ðây là bài học lớn cho Việt Nam đang trên đường đi tìm lối ra cho sự khủng hoảng giáo dục hiện nay.