Làm sao để có sách giáo khoa tốt
Trong công cuộc đổi mới giáo dục, SGK (sách giáo khoa) giữ một vị trí cực kỳ quan trọng. Ai cũng biết, thiếu SGK hoặc SGK kém chất lượng thì giáo dục rất khó phát triển. Chẳng những SGK cần cho thầy giáo và học sinh trong nhà trường, nó còn là phương tiện hỗ trợ người tự học, giúp cho sự phổ cập giáo dục thường xuyên và xây dựng xã hội học tập. Một nền giáo dục tiên tiến hay lạc hậu, điều đó có thể thấy ngay trong các SGK.  Thật không may, trong nhiều năm qua SGK luôn là một khâu yếu trong sự yếu kém toàn diện của giáo dục chúng ta. 
Trong một cuộc hội thảo mới đây về SGK nhiều nhà giáo, chuyên gia, đã góp ý kiến nhiệt thành về cách biên soạn SGK như thế nào để có những SGK tốt.
| Trong khi ở nhiều nước, các bộ SGK lưu hành ở mỗi thời kỳ là kết quả một quá trình cạnh tranh lành mạnh để sàng lọc trong nhiều năm thì ở ta chỉ có một bộ SGK, do Bộ GD tổ chức và đảm nhận việc biên soạn và xuất bản. Chính vì sự khác nhau đó mà SGK của ta cứ cải tiến hoài mà chất lượng vẫn không lên, sách vẫn dở, chẳng những không đáp ứng tốt yêu cầu mà lại rất tốn kém cho học sinh, trong lúc đất nước còn rất nghèo. |
Song phải thẳng thắn nhìn nhận hình như chúng ta đang làm ngược quy trình. Trong mọi trường hợp, SGK phải dựa vào chương trình cho nên bàn về SGK trước khi xác định chương trình có lẽ chưa thật hợp lý đối với một số môn, nhất là về khoa học xã hội. Hơn nữa, cuộc hội thảo lại chỉ tập trung bàn về những nguyên tắc cải tiến cách biên soạn SGK: nào là phải lấy học sinh làm trung tâm, nào là phải nhằm phát triển kỹ năng, không chạy theo kiến thức, v.v. Đành rằng ở đâu cũng vậy, sách dở là do biên soạn tồi, song ở ta hình như vấn đề không phải chỉ đơn giản như vậy. Trong khi ở nhiều nước, các bộ SGK lưu hành ở mỗi thời kỳ là kết quả một quá trình cạnh tranh lành mạnh để sàng lọc trong nhiều năm thì ở ta chỉ có một bộ SGK, do Bộ GD tổ chức và đảm nhận việc biên soạn và xuất bản. Chính vì sự khác nhau đó mà SGK của ta cứ cải tiến hoài mà chất lượng vẫn không lên, sách vẫn dở, chẳng những không đáp ứng tốt yêu cầu mà lại rất tốn kém cho học sinh, trong lúc đất nước còn rất nghèo.
| Ở đây cũng như trong nhiều vấn đề khác, khó khăn chủ yếu là do ta đi sau mà lại coi thường kinh nghiệm của các nước đi trước, khư khư bám giữ tổ chức và tư duy cũ kỹ, làm chẳng giống ai lại cứ tự ru ngủ với những thành tích giả tạo hoặc tưởng tượng. |
Cho nên vấn đề cấp bách cần bàn chưa phải là những vấn đề về kỹ thuật, phương pháp biên soạn như là đề tài chính trong hội thảo vừa qua. Tôi tin chắc trong hàng chục năm qua các tiểu ban biên soạn SGK ở Bộ GD cũng đã bàn thảo nghiêm túc về các vấn đề đó, vậy mà chất lượng cũng chỉ đến thế thôi, thì nguyên nhân ắt phải tìm ở những vướng mắc về tổ chức, chính sách, cơ chế. Nếu những yếu tố này không sửa đổi thì dù các tiểu ban do Bộ lập ra có giỏi giang và cố gắng gì đi nữa sớm muộn cũng sẽ lặp lại những bất cập kinh niên như đã thấy trong nhiều thập kỷ qua.
Cho nên bàn về SGK trước hết cần rà soát lại những gì còn chưa ổn, cần thay đồi trong tư duy, cách hiểu và các quan niệm cơ bản về tính chất, chức năng SGK. Từ đó mới có thể xây dựng một cơ chế biên soạn và xuất bản SGK hợp lý, không có độc quyền, trái lại khuyến khich sự tham gia tích cực của thầy cô giáo, từ việc biên soạn cho đến việc cạnh tranh lành mạnh để qua sàng lọc khách quan có được những bộ SGK thật sự tốt.
Chung quy có mấy quan niệm cơ bản sau đây về SGK cần xác định lại cho rõ.
1. Không cần thiết và không nên quy định chỉ có một bộ SGK duy nhất cho mọi trường học trong cả nước. Về chuyện này cách đây 30 năm khi tôi làm Chủ tịch Hội đồng duyệt sách SGK toán ở Bộ GD, tôi đã đề xuất nên cho phép có nhiều bộ SGK về mỗi bộ môn. Theo chủ trương đó, về môn toán chẳng hạn, có thời chúng ta đã có hai bộ SGK toán, do hai nhóm biên soạn tự nguyện, một ở miền Bắc, một ở miền Nam. Nhưng thật đáng tiếc, chỉ vài năm sau chủ trương đó đã bị bác bỏ, với suy nghĩ đơn giản đất nước đã thống nhất thì SGK cũng phải thống nhất, chỉ có thể cho phép có một bộ SGK chung cho cả nước !
2. Vì chỉ cần có một bộ SGK duy nhất nên theo chế độ quản lý tập trung bao cấp đương nhiên bộ SGK ấy phải do Nhà Nước (Bộ GD) chịu trách nhiệm biên soạn và xuất bản. Chính đó là sai lầm đưa tới nhiều hệ lụy không tốt, ngày càng rõ nhưng càng khó khắc phục. Trước đây, mỗi lần cải cách giáo dục đều có một ban tu thư để biên soạn bộ SGK mới phù hợp chương trình mới. Với tình hình kinh tế xã hội lúc bấy giờ, khó có thể thể làm khác được. Lỗi của chúng ta là lầm tưởng đó là cách làm thời nào cũng đúng nên đã duy trì nó quá lâu, trong khi tình hình và điều kiện đều đã thay đổi cơ bản và yêu cầu hội nhập quốc tế ngày càng sâu buộc chúng ta phải thay đổi mới có thể thich nghi được.
3. Vì SGK do Bộ GD thống nhất biên soạn nên dẫn tới quan điểm không đúng coi SGK là “pháp lệnh”, bắt buộc thầy giáo phải dạy đúng y theo SGK, thậm chí đến thi cử mà thí sinh trả lời không theo đúng SGK cũng bị mất điểm. Nên từ bỏ quan điểm đó, cần xác định chỉ có chương trình là bắt buộc phải theo đúng, còn thực hiện chương trình như thế nào thì tùy thầy giáo, có thể tự soạn riêng giáo trình, hay dùng SGK nào thích hợp nhất cho đối tượng học sinh cụ thể của mình. Như thế mới khuyến khích thầy giáo suy nghĩ sáng tạo trong cách giảng dạy, đồng thời thúc đẩy sự cạnh tranh gữa các SGK khác nhau để nâng cao chất lượng. Hơn nữa, trong một nền giáo dục mà người thầy bị gò bó bởi quá nhiều quy định không cần thiết – phải dạy theo đúng SGK (dù biết sai sót cũng phải theo), rồi còn soạn giáo án, làm báo cáo thi đua, hàng đống sổ sách, … – trong khi đồng lương eo hẹp buộc phải bươn chải kiếm thêm thu nhập, thì xu hướng tất yếu là nhắm mắt làm theo, còn đâu thì giờ tâm trí để cải tiến nghiệp vụ.
4. SGK không nhất thiết phải bó hẹp nội dung trong các vấn đê thuộc phạm vi chương trình, mà có thể bao gồm một nội dung rộng hơn, sâu hơn, tuy vẫn trong tầm tiếp thu của học sinh các lớp tương ứng. Như thế học sinh khá, giỏi có thể dùng SGK tự bồi dưỡng thêm kiến thức, kỹ năng, tập cho các em biết tự học, tự tìm cách mở rộng hiểu biết. Mặt khác, tuy chương trình cần tương đối ổn định trong khoảng 10-15 năm, nhưng kinh nghiệm cho thấy trong khoảng thời gian ấy, chương trình thường vẫn có thể có những điều chỉnh nhất định. Khi đó nếu SGK chỉ bám sát đúng chương trình thì có thể không đáp ứng yêu cầu, có khi phải soạn lại mới dùng được. Cho nên, để giữ cho SGK có thể dùng tương đối lâu dài thì thường nó phải có nội dung đủ rộng, dĩ nhiên ở mức độ thich hợp. Như thế một mặt tránh được sự lãng phí lớn hàng năm hoặc vài ba năm lại phải chính sửa, in lại SGK rất tốn kém, mặt khác do SGK có thể dùng ổn định trong 10-15 năm nên trong gia đình SGK của anh có thể để lại cho em dùng, hoặc bán lại với giá rẻ cho người khác. Đồng thời, nhà trường có thể sắm đủ SGK để hàng năm cho học sinh mượn dùng hoặc thuê với giá rẻ. Đó là cách làm phổ biến từ lâu ngay cả ở nhiều nước giàu. Dân ta còn nghèo mà sử dụng SGK như ta chẳng những quá lãng phi mà còn gây nhiều khó khăn cho người học.
5. Không nên trao độc quyền biên soạn và xuất bản SGK cho bất cứ một cá nhân hay một tổ chức nào, kể cả của Bộ GD. Cần cho phép bất cứ ai cũng được quyền biên soạn, xuất bản SGK. Tuy nhiên để bảo đảm chất lượng tối thiểu cần thiết, chỉ những SGK nào đã qua sự thẩm định của một Hội đồng có thẩm quyền của Bộ GD mới được phép dùng trong trường học. Như vậy sẽ có nhiều bộ SGK được phép dùng và qua cạnh tranh thực tế các SGK sẽ được cải tiến, sửa chữa những sai sót, nâng cao dần chất lượng về cả nội dung lẫn hình thức trình bày. Kinh nghiệm ở các nước cho thấy qua quá trình sàng lọc thực tế đó thường chỉ tồn tại vài ba bộ hay 3-4 bộ SGK có chất lượng để dùng cho nhiều năm. Thậm chí có trường hợp một SGK tốt tồn tại qua mấy thập kỷ chỉ lâu lâu mới có những chỉnh sửa không đáng kể cũng là nhờ quá trình sàng lọc tự nhiên, chứ không phải do ưu ái độc quyền.
Đó là những quan niệm về SGK cần phải thay đổi trước hết thì rồi mới có thể nâng cao chất lượng SGK, đáp ứng yêu cầu đổi mới GD.
Đương nhiên việc tổ chức công tác SGK theo hướng trên sẽ không dễ dàng, vì sức ỳ bảo thủ, và cũng không loại trừ vì lợi ích nhóm. Cho nên phải có thời gian và một lộ trình chuyển tiếp để có thể xử lý suôn sẻ nhiều vấn đề cụ thể.
| Trước hết phải đầu tư xây dựng chương trình cho tốt thể hiện được tinh thần khai sáng của giáo dục, có thể giữ tương đối ổn định trong khoảng mươi năm (chính vì thế phải xây dựng cẩn trọng, có tính chuyên nghiệp cao). |
Dù thế nào trước hết phải đầu tư xây dựng chương trình cho tốt thể hiện được tinh thần khai sáng của giáo dục, có thể giữ tương đối ổn định trong khoảng mươi năm (chính vì thế phải xây dựng cẩn trọng, có tính chuyên nghiệp cao).
Sau khi chương trình đã được xác định thì công bố cho mọi người biết và khuyên khích các cá nhân và tổ chức tham gia biên soạn SGK. Riêng Bộ GD cần chuẩn bị một bộ SGK để tạm dùng trong giai đoạn đầu. Tuy nhiên về sau bộ SGK này sẽ phải cạnh tranh bình đẳng với những SGK do các nhóm tác giả khác biên soạn.
Thật ra, về nhiều môn học (chẳng hạn toán và các môn khoa học tự nhiên) chương trình chỉ có thể thay đổi trong một phạm vi nhất định. Do đó ngay bây giờ cũng nên khuyến khich những nhóm nghiên cứu biên soạn SGK mới, như nhóm Cành Buồm ở Hà Nội hay nhóm tác giả sách Vật lý vừa ra mắt ở TH HCM.
Nhiều người có thể lo ngại rằng những đổi mới trên đòi hỏi người thầy phải có trình độ vững, điều mà hiện ta còn thiếu. Dĩ nhiên trình độ người thầy càng vững thì thực hiện những đổi mới trên càng phát huy hiệu quả. Và vì thế, việc thường xuyên bồi dưỡng, nâng cao trình độ của thây giáo luôn luôn phải được coi trọng. Nhưng chính những đổi mới này, thực hiện đồng bộ với những giải pháp khác, sẽ tạo cơ hội cho thầy giáo nâng cao nghiệp vụ, từ đó nâng cao chất lượng giáo dục. Chờ cho thầy giáo nâng cao trình độ mới thực hiện những đổi mới cần thiết thì chẳng bao giờ đổi mới được và cũng chẳng bao giờ nâng cao được chất lượng giáo dục.
