Trẻ em đang lớn lên trong mạng xã hội – đâu là ranh giới an toàn?

Từ 10/12/2025, Australia cấm người dưới 16 tuổi có tài khoản trên các mạng như TikTok, Facebook, YouTube. Các chuyên gia Đại học RMIT phân tích vấn đề dưới góc độ tâm lý và an ninh mạng, đồng thời bàn về những tác động nếu Việt Nam cũng áp dụng biện pháp tương tự.

Quyết định luật pháp mạnh mẽ

Trẻ em trên khắp Australia đã thức dậy vào sáng 10/12 mà không thể truy cập vào tài khoản mạng xã hội của mình, sau lệnh cấm đầu tiên trên thế giới được thiết kế để bảo vệ trẻ em dưới 16 tuổi khỏi các thuật toán gây nghiện, lừa đảo, dụ dỗ trên mạng và nạn bắt nạt trực tuyến.

Chính phủ Australia coi đây là một “luật tiên phong thế giới” nhằm bảo vệ sức khỏe tâm thần của thế hệ trẻ. Đạo luật yêu cầu các nền tảng công nghệ lớn phải ngăn chặn trẻ em dưới 16 tuổi sở hữu tài khoản, với mức phạt lên đến 50 triệu AUD (33,1 triệu USD) cho mỗi lần vi phạm.

Một số người ủng hộ tin rằng cấm mạng xã hội sẽ giúp gia đình gắn bó hơn: trẻ dành nhiều thời gian trò chuyện, chơi đùa ngoài đời, ít cãi vã vì mải nhìn màn hình, và ít bị bắt nạt hơn vì các mối quan hệ chuyển sang gặp gỡ trực tiếp.

Theo CNN, chưa có quốc gia nào áp dụng các biện pháp toàn diện như vậy, và việc triển khai luật mới nghiêm ngặt này đang được các nhà lập pháp trên toàn cầu theo dõi sát sao.

Hầu hết các nền tảng bị cấm – Instagram, Facebook, Threads, Snapchat, YouTube, TikTok, Kick, Reddit, Twitch và X – đều tuyên bố sẽ tuân thủ trên lãnh thổ Australia, sử dụng công nghệ xác minh độ tuổi để xác định người dưới 16 tuổi và khóa tài khoản của các em. Tuy nhiên, chính họ không tin rằng điều này sẽ giúp trẻ em an toàn hơn.

CNN báo cáo, một số em ở Australia đang tìm kiếm các nền tảng thay thế cung cấp các dịch vụ tương tự mà không bị cấm. Yope, một nền tảng chia sẻ ảnh, cho biết họ đã thu hút được 100.000 người dùng mới tại Australia khi lệnh cấm sắp có hiệu lực. Lemon8, một nền tảng tương tự TikTok cũng thuộc sở hữu của ByteDance, cũng được giới trẻ quảng bá như một lựa chọn thay thế. Danh sách các trang web bị cấm đang được cập nhật và các trang web mới có thể được thêm vào khi chúng trở nên phổ biến hơn hoặc cung cấp các dịch vụ mới.

Tính chất thay đổi liên tục của danh sách và động lực thúc đẩy các nhà điều hành khác phục vụ hàng triệu thanh thiếu niên đang tìm kiếm các lựa chọn thay thế đã gây ra những lời chỉ trích rằng chính phủ Australia đang tạo ra một trò chơi “đập chuột” mà họ có thể sẽ không bao giờ thắng.

Vì sao lại cấm trẻ dưới 16 tuổi sử dụng mạng xã hội?

Nhiều nghiên cứu trên thế giới đã xác định mạng xã hội là một trong những yếu tố góp phần làm suy giảm sức khỏe tâm thần, gây gián đoạn giấc ngủ và giảm khả năng tập trung của thanh thiếu niên. Cùng lúc đó, trẻ em lại dành ít thời gian chơi cùng bạn bè hay ra ngoài khám phá tự nhiên, nên mất đi những trải nghiệm quan trọng cho việc học hỏi và phát triển thực tế. Vì não bộ thay đổi mạnh trong tuổi dậy thì, việc dùng mạng xã hội quá nhiều và lặp đi lặp lại có thể để lại hậu quả lâu dài.

ThS. Vũ Bích Phượng, giảng viên Tâm lý học tại Đại học RMIT Việt Nam, ghi nhận sáng kiến của Australia là một “động thái táo bạo” của Chính phủ nhằm giải quyết các rủi ro và tội phạm mạng tinh vi nhắm vào trẻ em, và cũng góp phần hướng tới thúc đẩy “chia sẻ trách nhiệm giữa phụ huynh và các ‘ông lớn’ công nghệ”.

Trong khi các hình thức giải trí truyền thống như phim ảnh và truyền hình được giám sát, kiểm duyệt và quản lý chặt chẽ theo độ tuổi thì mạng xã hội – vốn tiếp cận người dùng trực tiếp hơn và dễ tạo nội dung hơn – lại chưa được pháp luật giám sát chặt chẽ. “Lệnh cấm mạng xã hội của Australia ám chỉ rằng tất cả các nền tảng truyền thông nên được đối xử như nhau về mặt hậu quả tâm lý và pháp lý”, cô nói.

Nhưng liệu cấm mạng xã hội có thể giải quyết được gốc rễ vấn đề?

Câu trả lời là không. Mặc dù Việt Nam cũng có thể cân nhắc đến phương án cấm độ tuổi như Australia. Tuy nhiên, việc thực thi lệnh cấm sẽ không hề đơn giản, và sự giám sát của phụ huynh vẫn là yếu tố then chốt.

“Chúng ta có thể nhìn xung quanh và thấy trẻ em Việt xem video ngắn trên TikTok hoặc Facebook bằng điện thoại thông minh của cha mẹ, ông bà. Các em không cần tài khoản riêng để sử dụng mạng xã hội. Việc sở hữu tài khoản và việc xem nội dung mạng xã hội một cách thụ động là hai việc hoàn toàn khác nhau. Nhiều nền tảng cũng có nội dung công khai không yêu cầu đăng nhập để xem”, ThS. Vũ Bích Phượng chỉ ra.

Một vấn đề khác có thể liên quan đến giới. Trong khi các bé gái tuổi teen thường sử dụng các mạng xã hội quen thuộc như Instagram và TikTok, các bé trai tuổi teen lại dành nhiều thời gian để chơi game đồng đội với bạn bè trực tuyến.

“Thực tế, các nền tảng game trực tuyến có tính chất như mạng xã hội dành cho trẻ em trai. Tại đây, trẻ kết nối xã hội thông qua trò chơi trực tuyến cùng bạn bè, thay vì nhấn nút like hoặc bình luận thông thường”, TS. Gordon Ingram, giảng viên cấp cao ngành Tâm lý học tại Đại học RMIT Việt Nam, nhận định. Như vậy, việc cấm mạng xã hội nhưng không cấm game trực tuyến sẽ tạo ra các vấn đề về giới, và có thể nảy sinh những bất công với trẻ em gái.

Lệnh cấm cũng có thể khiến thanh thiếu niên chuyển hướng sang các nền tảng nhắn tin và chơi game khác, như WhatsApp, Discord và Roblox, hoặc sử dụng VPN để che giấu vị trí địa lý.

Theo TS. Jeff Nijsse, giảng viên cấp cao ngành Kỹ thuật phần mềm tại RMIT, các phần mềm VPN có thể che giấu địa chỉ IP nhưng cũng có thể phá vỡ các thuật toán phân vùng địa lý, gây cô lập người dùng khỏi các nhóm bạn bè địa phương và cung cấp nội dung không liên quan từ các khu vực nước ngoài. Các ứng dụng VPN miễn phí thậm chí có thể gây ra nhiều rủi ro hơn, chẳng hạn như phần mềm độc hại.

Một vấn đề khác được nêu ra là thẻ SIM rác. Pháp luật Việt Nam yêu cầu tất cả tài khoản mạng xã hội phải được xác minh qua số điện thoại di động. Tuy nhiên, thẻ SIM rác vẫn tràn lan trên thị trường, mang đến giải pháp tiềm năng cho những người dùng muốn “luồn lách” bước xác minh.

Khi không thể yêu cầu người dùng cung cấp giấy tờ tùy thân để xác minh (như trong dự thảo Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân cập nhật hồi tháng 5), các nền tảng sẽ cần chuyển sang ước tính tuổi dựa trên khuôn mặt, nhưng công nghệ này vẫn còn chưa hoàn thiện. Thử nghiệm của chính phủ Australia cho thấy các mô hình AI của họ gặp khó khăn trong việc xác định chính xác nhóm nhân khẩu học từ 13-16 tuổi.

TS. Jeff Nijsse kết luận rằng: “Chúng ta đang đứng trước nghịch lý về quyền riêng tư dữ liệu: luật về quyền riêng tư hạn chế thu thập dữ liệu sinh trắc học của trẻ em, gây khó khăn cho việc đào tạo hiệu quả các mô hình AI để nhận diện khuôn mặt của thanh thiếu niên. Trong khi đó, việc ước tính độ tuổi khuôn mặt có nguy cơ dẫn đến dương tính giả hoặc âm tính giả như chặn nhầm người lớn hoặc cấp nhầm quyền truy cập cho trẻ em”.

Liệu có chiến lược nào bền vững hơn không?

Trước những vấn đề của lệnh cấm mạng xã hội, nhiều chuyên gia cho rằng cách tiếp cận “an toàn kỹ thuật số” có thể sẽ hiệu quả hơn. Cách tiếp cận này tập trung vào việc giáo dục trẻ em và phụ huynh về các rủi ro trực tuyến, giúp trẻ nhận thức rõ hơn về các mối nguy hiểm, đồng thời giúp phụ huynh hiểu rõ hơn cách con mình đang sử dụng công nghệ. Tuy nhiên, cách này không chỉ đơn thuần xoay quanh việc phổ cập kỹ năng số.

TS. Gordon Ingram giải thích: “An toàn kỹ thuật số cũng có nghĩa là vận động các công ty công nghệ tích hợp thêm nhiều tính năng an toàn vào ứng dụng và thuật toán của họ, thúc đẩy các nhà nghiên cứu và nhà thiết kế xem xét kỹ hơn quan điểm và hoạt động của giới trẻ. Qua đó, chúng ta có thể xây dựng mạng internet an toàn hơn, toàn diện hơn, phù hợp hơn với nhu cầu của trẻ em và bảo vệ trẻ khỏi những nguy cơ dễ bị tổn thương”.

Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) đã đưa ra phương pháp tiếp cận an toàn kỹ thuật số cho trẻ em, với bốn trụ cột chính: (i) quy định về công nghệ an toàn hơn, (ii) đào tạo kiến thức kỹ thuật số cho thanh thiếu niên, (iii) cung cấp các hướng dẫn cho phụ huynh và giáo viên, và (iv) thiết kế lấy trẻ em làm trung tâm. Đây có thể là cơ sở để Việt Nam xây dựng phương pháp tiếp cận với mạng xã hội hiệu quả hơn, công bằng hơn và bền vững hơn, so với việc ban lệnh cấm hoàn toàn.

Việt Nam đã có một số bước tiến quan trọng trong lĩnh vực này. Chương trình quốc gia đầu tiên về bảo vệ trẻ em Việt Nam trên môi trường mạng đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt vào năm 2021, nhắm đến một số mục tiêu như trang bị kiến thức, kỹ năng số cho trẻ em theo từng độ tuổi. Trong khuôn khổ chương trình, đầu năm nay, một khóa học trực tuyến mở đại trà về an toàn internet dành cho thanh thiếu niên toàn quốc đã được triển khai, thu hút hơn 11.000 em tham gia. Chương trình cũng đã tiếp nhận phản hồi và đề xuất của trẻ em để hoàn thiện cho giai đoạn 2026-2030, sao cho phù hợp hơn với các hoạt động trực tuyến đang không ngừng thay đổi.

Tuy nhiên, theo các chuyên gia, vẫn còn nhiều việc phải làm. Chẳng hạn, việc đào tạo kỹ năng số cho người lớn (bao gồm cha mẹ, người chăm sóc khác và giáo viên) là một lĩnh vực còn rất nhiều dư địa để cải thiện. Theo TS. Ingram, cha mẹ Việt cần nhận thức rõ hơn về hoạt động trực tuyến của con em mình, trò chuyện sâu sắc với con về các hoạt động của con và tìm hiểu các công cụ an toàn số hiện có để chặn nội dung độc hại, hạn chế thời gian sử dụng thiết bị điện tử và ngăn chặn tiếp xúc với người lạ trên mạng.

Hơn nữa, thay vì cấm hoàn toàn mạng xã hội, một giải pháp hiệu quả hơn là yêu cầu các công ty công nghệ tuân thủ việc tạo ra một môi trường trực tuyến an toàn hơn cho trẻ em và thanh thiếu niên. Các công ty cần làm cho chức năng báo cáo dễ nhận diện và sử dụng hơn, đồng thời cung cấp các lựa chọn cài đặt an toàn cho trẻ em với chế độ kiểm duyệt nội dung chủ động.

“Điều này đặc biệt quan trọng vì việc trẻ em sử dụng các công cụ AI cũng sẽ bùng nổ trong vài năm tới”, Th.S Vũ Bích Phượng cảnh báo.

Ngô Hà (Theo CNN, RMIT)