Di sản gene của tòa án dị giáo Tây Ban Nha
Khi người Tây Ban Nha đàn áp người Do Thái và xây dựng đế chế của mình ở bên kia bờ Đại Tây Dương, có những người Do Thái cải đạo đã bí mật vượt biển đến định cư ở Tân Thế giới. Dấu vết của họ nay được chứng minh bằng nghiên cứu mới về ADN.
Dấu vết của những người Do thái cải đạo ở Tân thế giới đã được chứng minh bằng DN. Nguồn: Theatlantic.
Cùng năm với chuyến hải hành của Columbus tìm kiếm châu Mỹ, người Do Thái ở Tây Ban Nha bước vào ngã rẽ lịch sử. Năm 1492, triều đình Tây Ban Nha ra sắc lệnh Alhambra buộc người Do Thái khắp vương quốc phải chấp nhận cải đạo thành người Công giáo hoặc phải bị trục xuất hay sát hại. Khoảng 200.000 người Do Thái cải đạo trong những năm tiếp sau được biết đến với danh xưng conversos – và nhiều người trong số đó đã di cư sang các thuộc địa Tây Ban Nha ở Tân Thế giới.
Nhưng dấu vết của truyền thống Do Thái vẫn hiện hữu khắp Mỹ Latinh. Đâu đó có những người kiêng thịt lợn, thắp nến mỗi tối thứ Sáu và có tục phủ kín gương soi khi để tang người thân. Trong tháng 12 này, một nghiên cứu đăng trên Nature đã thực hiện khảo sát ADN của hàng ngàn người Mỹ Latinh cho thấy quy mô của tổ tiên Do Thái Tây Ban Nha (Do Thái Sephardic) lớn hơn so với các suy đoán trước đây và rõ nét hơn so với cư dân sống tại Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha ngày nay. Theo đồng tác giả của nghiên cứu, nhà di truyền học Juan-Camilo Chacón-Duque từ Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên ở London: “Chúng tôi vô cùng ngạc nhiên khi tìm thấy kết quả đó”.
Nghiên cứu này là một trong những khảo sát di truyền toàn diện nhất từng thực hiện về người Mỹ Latinh. Nhóm nghiên cứu cũng tìm thấy sự pha trộn của nguồn gốc Mỹ bản địa, châu Âu, châu Phi cận Sahara và Đông Á ở nhiều mẫu mà thu thập, chứng minh cho hệ quả của quá khứ thực dân, con đường buôn bán nô lệ xuyên Đại Tây Dương, và các làn sóng nhập cư gần đây từ châu Á. Chúng thể hiện lịch sử của Mỹ Latinh được AND khắc họa.
Bằng chứng ADN cũng giúp làm sáng tỏ lịch sử của conversos ở châu Mỹ. Triều đình Tây Ban Nha khi đó ngăn cấm những người cải đạo hoặc con cháu cận huyết của họ đi đến các thuộc địa, khiến các conversos phải bí mật di cư bằng giấy tờ giả mạo. Theo GS. David Graizbord từ ĐH Arizona, điều này liên quan đến yếu tố kỳ thị chủng tộc: “Lẽ hiển nhiên là các conversos không muốn bị nhận diện. Không ai muốn công khai mình là người Do Thái và không phải là một người Cơ đốc chân chính.” Những conversos muốn tìm đến các chức vụ cao trong Giáo hội hay quân đội thường phải giả mạo lý lịch gia tộc của mình.
Hồ sơ di truyền từ nghiên cứu giờ chứng tỏ rằng conversos hoặc những người có tổ tiên là conversos, đã di cư đến châu Mỹ với số lượng không tương xứng. Các thuộc địa ở Tân Thế giới được họ coi như một cơ hội để trốn lánh các cuộc đàn áp tôn giáo ở chính quốc. Nhưng kể cả vậy, cánh tay của Toà án dị giáo Tây Ban Nha cũng với tới cả các thuộc địa – có những trường hợp người tham dự các nghi lễ Do thái giáo ở Mêhicô đã bị kết án thiêu sống trên giàn lửa.
Để tái dựng hồ sơ di truyền, Chacón-Duque và các cộng sự đã lấy mẫu ADN của tập mẫu 6.500 người từ khắp Brazil, Chile, Colombia, Mexico và Peru, so sánh với ADN của 2.300 người ở phần còn lại thế giới. Theo đó, gần ¼ số người Mỹ Latinh chia sẻ 5% hoặc nhiều hơn gốc di truyền với người sống ở Bắc Phi và đông Địa Trung Hải, trong đó bao gồm cả người Do Thái Sephardic. Dù kết quả ADN không thể chứng minh tuyệt đối rằng gốc di truyền này đến từ các conversos, nhưng chúng ăn khớp với tư liệu sử học. Sự phân bố tản mát với tỷ lệ thấp của dân cư có gốc Bắc Phi và Đông Địa Trung Hải cho thấy nguồn của nó đã diễn ra từ trước hàng thế kỷ, từ giai đoạn đầu của các thuộc địa Tây Ban Nha ở châu Mỹ. Điều này đối lập về đặc điểm với các làn sóng nhập cư gần đây hơn vào Mỹ Latinh từ Ý và Đức vào cuối thế kỷ 19, tạo nên phân bố gene khá tập trung của tương đối ít người trên một khu vực địa lý hẹp.
Các nhà di truyền học cũng đã nhận thấy các bệnh di truyền hiếm gặp vốn thường xuất hiện ở người gốc Do Thái ở Mỹ Latinh. “Không chỉ là một bệnh đâu, nên đây không thể chỉ là một trùng hợp ngẫu nhiên”, theo nhà di truyền học Harry Ostrer từ Trường Y Albert Einstein. Trước đó vào năm 2011, Ostrer và các đồng nghiệp đã quyết định nghiên cứu hai quần thể dân cư – một ở Ecuador, hai tại Colorado – Mỹ – và phát hiện tỷ lệ cao bất thường của hai loại đột biến thường thấy ở người Do Thái. (Một đột biến là gen ung thư vú BRCA1, và một đột biến khác gây ra một dạng bệnh lùn gọi là hội chứng Laron.) Kết quả, họ cũng đã tìm thấy liên hệ mạnh mẽ với gốc Do Thái Sephardic ở 53 người được nghiên cứu. Tiến bộ mới trong công nghệ ADN giúp Chacón-Duque và cộng sự có thể lặp lại nghiên cứu tương tự nhưng trên quy mô lớn hàng nghìn người.
Giả thuyết về những người Do Thái bí mật tìm đến Tân Thế giới từ lâu đã trở thành một dạng truyền thuyết dã sử. Một số câu chuyện đã trở thành thuyết âm mưu được ưa chuộng, như các tin đồn rằng Christopher Columbus thực ra là người Do Thái đang bí mật tìm nơi ẩn náu cho đồng bào mình. Giả thuyết này từng bị phủ nhận, với một số quan điểm cho rằng các truyền thống mang hơi hướm “Do Thái” ở Mỹ Latinh (cụ thể như bang New Mexico, Mỹ trong một bài báo xuất bản trên The Atlantic hồi năm 2000) thực ra đến từ các tín ngưỡng dân gian và phong trào Hội thánh Chúa trời ngày thứ bảy (CoG7, ra đời từ năm 1863). Bằng chứng ADN sẽ giúp chứng minh các conversos chính là một trong những tổ tiên của người dân Mỹ Latinh và người Mỹ Tây Nam ngày nay, dù câu hỏi vẫn bỏ ngỏ với việc làm thế nào để tiếp thu di sản đó.
Theo GS. Graizbord, hầu hết các conversos đã bị đồng hóa từ thế kỷ 17 và do đó mất đi mọi liên hệ với nguồn gốc truyền thống Do Thái. Như hiện tại, một số hậu duệ của họ đang lên tiếng để tìm lại bản sắc đã mất. Nhiều người đã cân nhắc tham gia các hội người gốc Do Thái, hay thậm chí đã cải đạo sang Do Thái giáo. Đơn cử như Alexandria Ocasio-Cortez, dân biểu New York mới đắc cử gốc Puerto Rico, mới đây tiết lộ trong một sự kiện mừng lễ Hanukkah rằng cô có tổ tiên là người Do Thái Sephardic.
Ngay cả trước khi Chacón-Duque tham gia nghiên cứu, anh cũng đã gửi ADN của chính mình dưới tư cách là người tham gia. Anh, cũng như hàng ngàn người tình nguyện khác, vốn luôn cảm thấy tò mò về nguồn gốc tổ tiên của chính mình. Lớn lên ở miền Tây bắc Colombia, anh đã nghe những câu chuyện về người Do Thái hay từ phong tục địa phương trong lễ hội là giết lợn và ăn thịt lợn công khai để chứng minh mình không phải là người Do Thái. Những câu chuyện này hay những câu chuyện khác truyền lại qua gia đình anh, giờ đây đã được giải đáp.
Tuấn Quang dịch
