Đoàn chuyên gia WHO: Nguồn đưa virus vào Vũ Hán vẫn bí ẩn
Toàn bộ nhiệm vụ tới Trung Quốc tìm hiểu về nguồn gốc đại dịch Covid-19 của WHO diễn ra không mấy suôn sẻ, kết thúc bằng một cuộc họp báo nêu tóm tắt những phát hiện vào ngày 9/2/2021 tại Vũ Hán. Trong cuộc họp báo này, người quản lý chương trình điều tra của WHO Peter Ben Embarek và trưởng nhóm Marion Koopmans đã ca ngợi sự hợp tác của Trung Quốc trong suốt bốn tuần điều tra. Họ nói rằng “vô cùng khó xảy ra” việc SARS-CoV-2 thoát khỏi một phòng thí nghiệm Trung Quốc và cho biết là đoàn có thể không điều tra hơn nữa giả thuyết này. Tuy nhiên họ vẫn mở khả năng có thể là virus tới Vũ Hán qua mặt hàng thực phẩm đông lạnh, một giả thuyết mà truyền thông Trung Quốc từng đề xuất với ngụ ý virus có thể đến từ bất cứ nơi nào trên thế giới. Một số nhà báo và nhà khoa học gọi sự kiện này là chiến thắng kép của Trung Quốc và yêu cầu có thêm bằng chứng cho việc loại bỏ thuyết phòng thí nghiệm. Vào ngày 12/2/2021, Tổng giám đốc WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus xuất hiện, dường như công khai quan điểm đi ngược lại đoàn chuyên gia khi nói rằng “tất cả các giả thuyết đều được tính đến”. Trong khi đó, giới truyền thông lại cho là các thành viên đoàn chuyên gia WHO thất vọng về việc không được truy cập vào dữ liệu sẵn có, bao gồm những trường hợp sớm nhất mắc Covid-19. Science đã có một cuộc phỏng vấn kéo dài với Ben Embarek ngay sau khi ông trở lại Geneva.
Là một nhà miễn dịch học và an toàn thực phẩm, Ben Embarek đã có mặt tại Trung Quốc khi làm việc ở văn phòng đại diện của WHO tại Bắc Kinh vào năm 2009 và 2011, và từng phụ trách nhiệm vụ điều tra của WHO về nguồn gốc động vật của virus hội chứng đường hô hấp Trung Đông sau khi nó xuất hiện vào năm 2012. Nguồn: UN
Điều gì là trải nghiệm ngạc nhiên nhất của ông trong suốt quá trình thực hiện nhiệm vụ này?
Toàn bộ bốn tuần là một chuỗi dồn dập cảm nhận và trải nghiệm. Sự chú ý từ bên ngoài thế giới vào đó thật đặc biệt. Với chúng tôi, việc không chỉ đến các phòng thí nghiệm mà còn cả khu chợ Huanan đã bị đóng cửa một năm rất quan trọng và vô cùng hữu dụng bởi nhờ đó mà chúng tôi có được hiểu biết sâu hơn về môi trường xảy ra lây nhiễm. Một số cuộc gặp gỡ mà chúng tôi có với các bệnh nhân của Covid-19 và với những thứ liên quan đến họ cũng rất đặc biệt.
Tại cuộc họp báo ở Geneva, Tổng giám đốc WHO Tedros dường như mâu thuẫn với ông khi cho rằng “tất cả mọi giả thuyết về nguồn gốc của SARS-CoV-2 đều được tính đến”. Có phải sai lầm khi gọi giả thuyết nguồn gốc từ phòng thí nghiệm là “vô cùng khó xảy ra”?
Ồ không. Ban đầu chúng tôi đi theo một lộ trình bao quát tất cả các phần giả thuyết là virus có thể lây nhiễm lên người vào cuối năm 2019, trong đó một tai nạn tình cờ ở phòng thí nghiệm là một giả thuyết, một giả thuyết khác là lây nhiễm trực tiếp qua một vật chủ, những giả thuyết khác là những phiên bản khác nhau về các vật chủ trung gian.
Với mỗi giả thuyết, chúng tôi cố gắng nêu các sự kiện ra, nhìn vào những gì mà chúng tôi có và sau đó đánh giá về mỗi giả thuyết. Các đồng nghiệp Trung Quốc cùng tham gia đánh giá những giả thuyết đó. Đúng là các tai nạn phòng thí nghiệm vẫn xảy ra trên khắp thế giới; chúng cũng từng xảy ra trong quá khứ. Sự thật khác là nhiều phòng thí nghiệm liên quan đều tập trung quanh Vũ Hán và đang nghiên cứu về coronavirus. Ngoài điều đó thì chúng tôi không có nhiều điều kiện để xem xét giả thuyết này và coi đó là một lựa chọn khả dĩ.
Nhưng điều gì khiến ông gọi đó là “vô cùng khó xảy ra”? Ông đã nghiên cứu được điều gì mà có thể coi là ít có khả năng xảy ra hơn?
Chúng tôi không đặt quá nhiều trọng tâm vào câu chữ. Chúng tôi đã nhìn vào những lựa chọn khác nhau. Tại một số điểm, chúng tôi nghĩ là “phải chăng chúng ta nên sử dụng cách xếp hạng, ví dụ như tính điểm với 1 điểm là vô cùng khó xảy ra, 5 điểm là rất có thể xảy ra, hoặc chúng tôi nên sử dụng màu sắc hoặc sử dụng một thang bậc đánh giá khác”? Cuối cùng chúng tôi kết thúc với một thang đánh giá theo năm cụm từ “vô cùng khó xảy ra”, “khó xảy ra”, “không thể”, “có thể” và “rất có thể”. Thang đánh giá này còn giá trị hơn cả một bức họa khi vẽ ra điểm các giả thuyết xuất hiện để giúp chúng tôi có thể lên kế hoạch cho những nghiên cứu tương lai.
Liệu ông có học hỏi được điều gì mới ở Trung Quốc. Ông đã từng ở đó và ông có nhiều lý do để nói là nó “vô cùng khó xảy ra” hơn trước đây chứ?
Đúng vậy. Chúng tôi có những cuộc gặp gỡ khá lâu với các thành viên của Viện Vi trùng Vũ Hán và ba phòng thí nghiệm ở Vũ Hán. Họ đã nói về những tuyên bố này một cách cởi mở. Chúng tôi đã cùng thảo luận: Anh làm gì trong năm qua để loại bỏ tuyên bố đó? Anh đã tự xây dựng những lập luận gì? Anh có tự kiểm tra chính mình không? Anh có xem xét hồ sơ ghi chép của mình không? Anh có xét nghiệm đồng nghiệp của anh không? Và họ giải thích cách họ làm việc, hệ thống kiểm tra mà họ có. Họ cũng đã xét nghiệm huyết thanh nhân viên của mình trước đây. Họ xét nghiệm các mẫu thu được từ đầu năm 2019 và từ năm 2020. Có nhiều cuộc thảo luận mà chúng tôi không thể có nếu như không tới Vũ Hán. Những gì chúng tôi thấy đã đem lại cho chúng tôi thêm nhiều tự tin cho đánh giá của mình. Sự nhất trí này là một kịch bản mà chúng tôi không chờ đợi.
Chúng tôi cũng có những khó khăn xảy ra trong nhóm hợp tác của chúng tôi khi thiết kế những nghiên cứu tương lai để xem xét những nghi ngờ về phòng thí nghiệm Vũ Hán, bởi vì nếu anh muốn khai phá xa hơn một giả thuyết thì anh cần một cơ chế khác biệt. Anh cần thực hiện một kiểm tra thông thường và điều đó vượt ra khỏi những gì mà nhóm chuyên gia của chúng tôi được ủy thác hoặc phải có những công cụ và năng lực để làm. Nhưng chúng tôi không hoàn toàn đóng cánh cửa lại với giả thuyết này.
Vì vậy sẽ cần điều tra thêm, chỉ là không phải do ông hoặc nhóm của ông thực hiện?
Dù không phải là những gì chúng tôi sẽ theo đuổi trong vài tuần tới hoặc vài tháng tới nhưng chủ đề này đã được đặt ra. Với tôi, chuyến đi tới Vũ Hán là một thành quả lớn bởi vì trong năm qua, đó là nhiệm vụ bất khả thi, không thể thảo luận về nó hoặc thậm chí không thể đặt nó lên bàn làm việc hoặc trong chương trình nghị sự của bất cứ cuộc họp nào.
Nhưng sẽ có ai đó tham gia điều tra chứ?
Hãy nhớ rằng báo cáo này là kết quả của một nhóm hợp tác gồm các chuyên gia Trung Quốc và quốc tế, nó đã được thảo luận một cách cởi mở và đã được công nhận. Như tôi đã nói, nhiệm vụ này có thể do nhóm nghiên cứu này hoặc tôi tin ngay cả chỉ có chuyên gia của WHO, cũng có thể thực hiện được. Nhưng tôi tin là nhiệm vụ này sẽ phải có một cách tiếp cận rộng kiểu Liên Hợp Quốc với sự hỗ trợ của các thành viên, nếu đó là những gì mà cộng đồng quốc tế muốn hướng tới.
Đoàn chuyên gia WHO trao đổi với các đồng nghiệp Trung Quốc về những ca nhiễm bệnh đầu tiên. Nguồn: NDKV.com
Nhưng cách phần lớn các nhà báo hiểu, cách tôi hiểu là giả thuyết virus lọt khỏi phòng thí nghiệm Vũ Hán đã bị bác bỏ.
Hãy để tôi nói thêm cho rõ ràng: sự thật là tôi đánh giá giả thuyết vô cùng khó xảy ra không có nghĩa là bác bỏ… Chúng tôi tuyên bố trong báo cáo là tất cả mọi đánh giá về giả thuyết sẽ được xem xét trên một cơ sở chặt chẽ. Chúng tôi có thể chọn ra một giả thuyết nếu có bằng chứng mới khiến cho nó có thêm nhiều khả năng. Công việc vẫn trong tiến trình thực hiện.
Một kịch bản khác mà ông đã phác thảo là virus đã lan truyền qua thực phẩm đông lạnh. Vậy có gì là bằng chứng cho điều đó?
Kịch bản này thú vị bởi những phát hiện mà chúng tôi thấy khi tới chợ Huanan, vốn là một nơi bán sỉ rất nhiều thực phẩm đông lạnh – động vật, thịt và hải sản. Và chúng tôi biết rằng virus này tồn tại trên sản phẩm đông lạnh trong cả một thời gian dài. Trung Quốc đã từng báo cáo trong nhiều tháng trước là có một số nơi nhất định người ta đã cô lập được virus và các mẫu dương tính thu được trên mặt hàng đông lạnh nhập khẩu.
Nhưng chuyện đó xảy ra trong năm 2020, thời điểm nơi virus đã lưu hành rộng rãi trên thế giới, nơi những cơn bùng phát cũng diễn ra trong các nhà máy chế biến thực phẩm ở khắp nơi trên thế giới. Đó có lẽ là một sự kiện rất hiếm khi xảy ra; chúng tôi có thể thấy từ một vài chục mẫu dương tính được phát hiện ở Trung Quốc trong số 1,4 triệu mẫu đã được lấy. Nó có khả năng xảy ra nên nó đáng được khám phá. Tuy nhiên chúng tôi phân vân vì tình trạng nhập khẩu hàng hóa năm 2020 của Trung Quốc, và tình trạng năm 2019, nơi rõ ràng không phải là một tuyến đường khả thi trong việc lan truyền virus. Dịch bệnh Covid-19 chưa bùng phát trên diện rộng trong các nhà máy chế biến thực phẩm trên khắp thế giới.
Có rất nhiều kịch bản tương tự. Một số người buôn bán ở chợ Huanan đã mua bán các loài vật có nguồn gốc hoang dã nhưng được nuôi trong các trang trại – lửng, dúi, thỏ, cá sấu… Phần lớn các con vật này được biết là dễ bị mắc các loại virus SARS. Một số trong đó được nuôi trong các trang trại ở những vùng có corona virus từng được phân lập từ dơi: Quảng Đông, Quảng Tây, Vân Nam. Có thể có tiềm năng một số loài trong đó bị lây nhiễm ngay từ trang trại và chúng mang virus vào chợ.
Đây là thời điểm trở lại với những nhà cung cấp và trang trại, và khám phá ra loại nào đã từ đó mà ra. Có chuyện lai giữa các loài không? có loài vật nào mới như là một giống mới được đưa tới các trang trại một cách đều đặn không? họ có nhận cung cấp các vật nuôi từ nơi khác đến không? những trang trại khác gần đó mà họ quan tâm không? Và tất nhiên, thực hiện nhiều xét nghiệm tất cả các loài vật ở xung quanh và môi trường nữa.
Như thế với dơi: trong những tuần gần đây, chúng tôi đã có báo cáo về những virus mới rất thú vị từ Thái Lan và Campuchia. Chúng tôi cũng quan tâm đên quần thể dơi ở một vùng rộng hơn; tìm kiếm thêm nhiều virus có thể giúp chúng tôi thu hẹp con đường tiến hóa của coronavirus. Và thực hiện nhiều nghiên cứu mang tính hệ thống về những loài đặc biệt quan tâm, cụ thể tại Trung Quốc mà chúng tôi biết dễ bị nhiễm: chồn, lửng chó, cáo. Có một số lượng các hệ thống trang trại đáng quan tâm.
Ông sẽ thực hiện nghiên cứu theo hướng này?
Chúng tôi đang thảo luận về những bước tiếp theo, gắn kết các ý tưởng và chiến lược về những gì các thành viên Trung Quốc trong đoàn có thể làm, những gì chúng tôi có thể làm. Nhưng cần có thỏa thuận về những nghiên cứu tương lai, chúng tôi không muốn bắt đầu xét nghiệm hàng triệu con vật ở khắp mọi chốn bởi vì sẽ tốn rất nhiều nguồn lực mà có thể chỉ mang về một kết quả không đáng kể.
Tại cuộc họp báo, ông đã nói rằng đã rõ ràng hơn là không có lây truyền virus trước tháng 12/2019. Nhưng cũng có thông tin cho biết là Trung Quốc không chia sẻ dữ liệu năm 2019 về 92 bệnh nhân có triệu chứng giống cúm. Vậy ông tin tưởng như thế nào về không có sự lây truyền virus trước tháng 12/2019, dữ liệu bị thất lạc là gì và tại sao?
Một phần của tiến trình này là cố gắng tìm ra những ca ban đầu vào đầu tháng 12 qua dữ liệu đến từ những hệ thống giám sát khác nhau. Các đồng nghiệp Trung Quốc trước khi chúng tôi đến đã xác nhận được 72.000 ca từ hệ thống giám sát y tế là ca có triệu chứng giống cúm, sốt, và viêm phổi. Theo nguyên tắc, những ca này có tiềm năng là những ca Covid. Vì vậy họ cố gắng áp dụng một số bộ tiêu chí hợp lý để sàng lọc ra một số lượng nhỏ hơn các ca có thể có giá trị tìm hiểu sâu hơn. Và kết quả là họ đã chọn ra được 92 ca. Họ đã tìm kiếm trong thời kỳ đầu của tháng 10 đến tháng 12/2019, và không có manh mối theo bất cứ cách nào trong số 92 ca đó. Sau khi sử dụng các xét nghiệm huyết thanh học [xét nghiệm để tìm kiếm các kháng thể trong máu người –loại protein hình thành để phản ứng với virus trong quá khứ], họ đã có được 67 trong số 92 ca này; những trường hợp khác thì không sẵn sàng, không thể truy dấu được hoặc đã qua đời. Nhưng cả 67 trường hợp được sàng lọc này đều âm tính.
Đoàn chuyên gia WHO tới Viện Vi trùng Vũ Hán, nơi bị cho là để virus “sổng” khỏi phòng thí nghiệm. Nguồn: AFP
Chúng tôi đã đánh giá tất cả các trường hợp và đề xuất những nghiên cứu tiếp theo. Ý tưởng hiện tại là cố gắng sử dụng chiến lược khác để đánh giá tốt hơn 67 ca hoặc cả 92 ca. Ví dụ, bằng việc sử dụng các xét nghiệm huyết thanh học trên một số ca được xác nhận từ tháng 12/2019 nhưng hạn chế của nó là có thể cho tỷ lệ xét nghiệm dương tính giả cao (do có thể từng lây nhiễm các virus họ corona trước đó); nếu trường hợp nào trong số các ca được xác nhận là hiện âm tính, nó sẽ đặt một câu hỏi về giá trị của xét nghiệm huyết thanh học.
Một điều khác là việc giảm từ 72.000 ca xuống còn 92 ca cho thấy việc hình thành tài liệu đó có lẽ là quá chặt chẽ. Có thể có một ý tưởng tốt hơn là lặp lại quá trình này và lập bộ dữ liệu mở rộng hơn, nhờ thế chúng tôi có thể có được 1000 ca hoặc nhiều hơn và sau đó thực hiện đánh giá theo cách tương tự.
Nhiều người nói là có cuộc tranh cãi nảy lửa về vấn đề này. Tại sao?
Bởi vì chúng tôi muốn trở lại ngay lập tức và nhìn vào 72.000 ca theo một cách khác – thảo luận với nhau về tài liệu và tiến trình mỗi cơ sở y tế sử dụng để giảm số lượng từ 72.000 xuống 92. Vì có một thảo luận về việc liệu có thể thực hiện ngay hay không, hay liệu chúng tôi phải chờ đợi. Đó là một tranh luận thuần túy khoa học. Nó đem đến kết quả là thật may mắn, chúng tôi không phải chuyển hướng theo những phân tích mới. Và mọi người đừng quên là những điều kiện để thực hiện điều đó thực sự khó khăn. Chúng tôi đã bị cách ly trong vòng bốn tuần, không thể di chuyển một cách dễ dàng… Trong những điều kiện đó, không ngạc nhiên là chúng tôi đã bất đồng.
Có cuộc tranh luận nào khác diễn ra theo cách tương tự không?
Dĩ nhiên có nhiều cuộc tranh luận và tranh cãi về từ ngữ trong báo cáo, về cách diễn đạt những phát hiện, về cách diễn đạt kết luận. Và chúng tôi không được quên bởi vì tất cả các áp lực lên các nhiệm vụ từ thế giới bên ngoài và ở lãnh thổ Trung Quốc từ những phần của… của hệ thống quản lý, đó là một vấn đề vô cùng nhạy cảm.
Nếu ông kết hợp tất cả điều đó lại với nhau thì chúng ta có thể biết điều gì? Kịch bản nào thích hợp nhất cho việc khi nào và bằng cách nào SARS-CoV-2 bắt đầu lưu hành?
Rõ ràng là trong nửa cuối tháng 12 đã có sự lưu hành rộng rãi của virus này ở Vũ Hán. Sự phân bố ở chợ vào thời điểm đó không quan trọng thêm chút nào bởi vì virus đã lưu hành khắp mọi nơi trong thành phố. Với tôi đó là phát hiện lớn nhất. Đó không phải là bức tranh mà chúng tôi có trước đó. Các ca ngoài chợ đang chứng tỏ những điều khác biệt theo góc độ sự đa dạng về trình tự gene của virus. Liệu việc này có chỉ dấu sự đa dạng về việc đưa virus vào thành phố này hay một nguồn đơn lẻ ban đầu, tiếp nối bằng sự lan truyền theo nhiều khu khác nhau của thành phố? Điều này vẫn còn chưa rõ ràng. Tuy nhiên tất cả các điểm đều hướng đến một nguồn trong quần thể là khu vực trong giai đoạn tháng 10 đến đầu tháng 12/2019 – có lẽ phần lớn là cuối tháng 11, không lâu trước những ca sớm nhất được phát hiện ra. Nhưng nguồn đưa virus vào thành phố vẫn còn là điều bí ẩn.
Cả thế giới dõi theo ông. Ông thực hiện nhiệm vụ trong một quốc gia tuân theo những quy định của riêng mình. Có không sự nguy cơ khi ông tập trung vào khoa học mà trở nên ngây thơ về chính trị? Một vài người nói là cuộc họp báo ở Vũ Hán về cơ bản là một thắng lợi mang tính quảng cáo cho Chính phủ Trung Quốc.
Chính trị luôn luôn có mặt cùng chúng tôi ở những khía cạnh khác nhau. Chúng tôi có khoảng 30 đến 60 đồng nghiệp Trung Quốc ở khắp mọi nơi và một số lượng lớn những người không phải nhà khoa học và cũng không phải thuộc ngành y tế công cộng. Chúng tôi biết có sự kiểm tra kỹ lưỡng nhóm các nhà khoa học từ những lĩnh vực khác. Chúng tôi không ngây thơ và tôi cũng không ngây thơ về môi trường chính trị mà trong đó chúng tôi đang cố gắng vận hành và đối mặt, các đồng nghiệp của chúng tôi cũng vậy.
Tôi không nghĩ cuộc họp báo đó là một chiêu quảng cáo cho Trung Quốc. Tôi nghĩ kết quả của nhiệm vụ này là một chiến thắng cho cộng đồng khoa học quốc tế. Chúng tôi cố tìm ra cách để hoàn thành các nghiên cứu mà nếu không làm như vậy thì không thể thực hiện. Sự chính trị hóa của các sự kiện này đã không giúp công việc tiến triển trong năm qua nhưng tôi nghĩ là chúng tôi đã có cách tận dụng được nó một cách tốt nhất.□
Anh Vũ lược dịch
Nguồn: https://www.sciencemag.org/news/2021/02/politics-was-always-room-who-mission-chief-reflects-china-trip-seeking-covid-19-s
