Đội quân Napoleon gặp sự diệt vong: DNA tiết lộ vai trò của các căn bệnh
Hài cốt của một số binh lính trong đội quân 300.000 người chết khi rút quân khỏi Moscow cho thấy, hai căn bệnh do vi khuẩn gây ra có lẽ đã làm tăng thêm con số này.
Một số binh lính Pháp lâm bệnh đã được chẩn đoán bệnh, có lẽ quá muộn sau hai thế kỷ. Trong khi rút quân khỏi Moscow vào năm 1812, hoàng đế Pháp Naponeon đã mất đi nhiều binh lính trong đội quân của mình vì đói, bệnh tật và mùa đông Nga khắc nghiệt. Giờ đây, phân tích DNA từ hài cốt một số binh lính cho thấy hai căn bệnh không ngờ tới đã đem tai họa cho đoàn quân.
Các kết quả cho thấy, nguyên nhân dẫn đến cái chết của binh lính có thể phức tạp hơn so với suy nghĩ trước đây, các tác giả nêu trong bài báo xuất bản trên Current Biology. “Bài báo này thực sự thú vị với những người đam mê lịch sử,” theo Anne Stone, nhà nghiên cứu nhân học di truyền tại ĐH bang Arizona ở Tempe. “Nghiên cứu này đã được thực hiện một cách tuyệt vời.”
Cuộc hành quân chết chóc
Các nhà sử học đã từng tranh cãi về các yếu tố dẫn đến sự suy sụp của đội quân Napoleon. Cuối cùng vào năm 2006, các nhà nghiên cứu sử dụng DNA lấy từ hài cốt của một số binh lính và nhận diện được hai tác nhân gây bệnh: Rickettsia prowazekii, nguyên nhân gây bệnh sốt phát ban, và Bartonella quintana gây bệnh sốt chiến hào. Cả hai từng được coi là thủ phạm dựa trên một số triệu chứng cơ bản được ghi trong các hồ sơ lịch sử và phát hiện ra rận, vốn là nguyên nhân gây sốt phát ban, trên hài cốt binh lính.
Sở dĩ có được những phát hiện này là dựa vào kỹ thuật phản ứng chuỗi polymerase (PCA), tạo ra hàng triệu bản sao của một đoạn DNA ngắn. Kỹ thuật này cho phép các nhà nghiên cứu dò được các chuỗi DNA của các mầm bệnh cụ thể, vì vậy có thể giúp xác nhận sự hiện diện của các vi sinh vật mà các nhà sử học đã nghĩ là có trên hài cốt. Tuy nhiên nó lại không hoàn toàn phù hợp với việc nhận diện những căn bệnh mà người ta không nghĩ đến.
20 năm sau, dường như đúng thời điểm để trở lại với vấn đề bí ẩn này, theo Nicolás Rascovan, một đồng tác giả của nghiên cứu mới và là nhà cổ gene học tại Viện Pasteur Paris. Được trang bị các kỹ thuật mới có thể sàng lọc DNA cổ với mầm bệnh còn chưa biết, nhóm nghiên cứu đã có thể nhận diện được những vi sinh vật khác có thể đã gây họa cho đội quân. Các nhà nghiên cứu đã tách chiết được DNA từ răng của 13 tử sĩ đã được khai quật tại Lithuania vào năm 2002. Sau đó họ sử dụng các kỹ thuật thế hệ mới để giải trình tự hàng triệu phân đoạn DNA khác nhau từ một mẫu. Điều này cho phép họ nhìn vào một dãy các mầm bệnh cùng lúc.
Trong số 13 người lính này, bốn có bằng chứng về việc lây nhiễm Salmonella enterica, nguyên nhân gây bệnh sốt phó thương hàn – các triệu chứng bao gồm mất đi sự ngon miệng và phát ban; hai người có DNA của Borrelia recurrentis, một mầm bệnh lưu hành trên rận và là nguyên nhân gây căn bệnh gọi là sốt hồi quy với việc sốt cao trở đi trở lại.
Kẻ thù vi mô
Nhóm nghiên cứu không phát hiện ra dấu vết của căn bệnh đã được nhận diện vào năm 2006, có thể do những lây nhiễm đó không lan truyền trong nhóm 13 người lính này. Hoặc có thể là người ta đã không phát hiện được các mầm bệnh từng được nhắc đến trước đây, bởi vì những kỹ thuật giải trình tự mới ít nhạy theo một số cách hơn phương pháp so với PCR. Tuy nhiên, các kết quả mới cho thấy là sự sụp đổ của đội quân không do “một căn bệnh đơn lẻ’, Rascovan nói. “Những người đó chết vì nhiều nhân tố khác nhau… có lẽ là nhiều hơn những nguyên nhân mà chúng tôi đã phát hiện ra.”
Khi đi đến việc xác minh phần còn lại của các nhân tố đó, Rascovan cho là các nhà khoa học có thể sẽ sáng suốt nếu tạm dừng nghiên cứu của mình. Giờ thì các nhà nghiên cứu đã phân tích phần lớn mẫu răng từ địa điểm khai quật ở Lithuania. Thay vì sử dụng bất kỳ mẫu nào, “hãy chờ đến khi chúng tôi có thêm những kỹ thuật hiệu quả hơn để làm những gì mà chúng tôi còn chưa thể tưởng tượng ra trong hôm nay”, Rascovan nói.
Anh Vũ dịch từ Nature
Nguồn: doi: https://doi.org/10.1038/d41586-025-03487-6
