Một cách diễn giải mới về lịch sử

Sau hơn 3 năm chuẩn bị, Di tích lịch sử - văn hóa quốc gia đặc biệt Dinh Độc Lập (Dinh), đã tổ chức khai trương Trưng bày “Từ Dinh Norodom đến Dinh Độc Lập” tại một tòa nhà duy nhất xây dựng từ thời Pháp thuộc còn tồn tại trong khuôn viên của Dinh. Cuộc trưng bày ngay từ khi ra mắt đã cuốn hút sự quan tâm của công chúng và của giới nghiên cứu lịch sử. PGS.TS Nguyễn Văn Huy, Phó Giám đốc Trung tâm nghiên cứu và phát huy giá trị di sản văn hóa (VUSTA), người tư vấn chuyên môn cho Dinh Độc Lập sẽ chia sẻ về tính mới trong trưng bày này.

Khách tham quan Trưng bày sử dụng màn hình tương tác

Tại sao cuộc trưng bày “Từ Dinh Norodom đến Dinh Độc lập” (Trưng bày) lại có một sức cuốn hút đặc biệt với công chúng, giới nghiên cứu lịch sử và truyền thông như vậy. Tôi cho rằng đó chính là mang đậm trong mình những tính mới, những sự mới mẻ, tươi mới và cái đẹp trong trưng bày. Người ta không nhìn thấy ở trưng bày này những lối mòn, những gì cũ kỹ được nhắc đi nhắc lại nhiều lần như một điệp khúc.Vậy tính mới thể hiện ở đâu trong trưng bày? Cái gì mới ở trưng bày này?

Nhìn đa chiều để tiệm cận nhất với sự thật lịch sử

Dinh Độc Lập có lịch sử 150 năm nhưng trưng bày này chỉ tập trung kể câu chuyện về 100 năm đầu, từ tòa nhà đầu tiên cho đến khi nền Cộng hòa đệ nhất sụp đổ. Dinh Độc Lập mới được xây dựng và khánh thành vào năm 1966, thời gian còn lại là câu chuyện ở toà nhà chính từ thời nền Cộng hòa đệ nhị cho tới khi chính thể này sụp đổ, Sài Gòn được hoàn toàn giải phóng, mở đầu cho một trang sử mới của Dinh Độc Lập.

Nét nổi bật của Trưng bày này chính là thực hành một cách diễn giải mới về lịch sử, một cách kể chuyện mới về những sự kiện lịch sử. Những người làm trưng bày cố gắng không nhìn những sự kiện lịch sử một chiều, mà nhìn một cách đa chiều, đa dạng để có thể tiệm cận gần nhất với sự thực lịch sử. Chẳng hạn như trưng bày có cách nhìn chế độ thuộc địa đa chiều hơn, đa dạng hơn; không chỉ nhìn thấy chế độ thực dân thuần tuý bóc lột, sưu cao thuế nặng, đàn áp, bắt bớ mà thấy cả ở khía cạnh phát triển và du nhập văn hóa Đông – Tây. Trưng bày cho thấy người Pháp đã chăm chút vào việc xây dựng, phát triển thành phố Sài Gòn nói chung và Dinh Độc Lập nói riêng như thế nào.

Những quyết sách từ người đứng đầu Dinh này đã làm thay đổi bộ mặt Sài Gòn, biến Sài Gòn thành một thành phố thuộc địa, một thành phố hiện đại. Sài Gòn được quy hoạch với một tầm nhìn xa. Một hệ thống xe điện được xây dựng ngay từ năm 1881 và ngày càng mở rộng, từ một tuyến phát triển thành hai tuyến xe chạy khắp Sài Gòn và Chợ Lớn. Người xem cũng được giới thiệu trong trưng bày này những gương mặt đại diện cho Sài Gòn đầu thế kỷ 20. Trưng bày giới thiệu lịch sử thay đổi và phát triển của chỉ một con phố – đường Nguyễn Huệ nổi tiếng ngày nay mà ban đầu chỉ là một đường đất ven kênh Sài Gòn, sau thành Đại lộ Charner.

Người xem cũng nhận thấy sự đa dạng của các gương mặt Sài Gòn đầu thế kỷ 20, ở đó không chỉ giới thiệu những nhà cách mạng như Phan Chu Trinh, Nguyễn An Ninh, mà cả đại diện giới trí thức như Trương Vĩnh Ký, doanh nhân thành đạt như Trương Văn Bền hay một điền chủ, người đã cộng tác với thực dân Pháp như Đỗ Hữu Phương. Một gương mặt đại diện cho giới phụ nữ đương thời, bà Sương Nguyệt Anh cũng được giới thiệu một cách trang trọng.

Các sự kiện lịch sử bao giờ cũng được những người làm trưng bày chú trọng nhìn nhận để giới thiệu sự việc không biệt lập, không cô độc mà luôn gắn trực tiếp với bối cảnh lịch sử chính trị rộng lớn hơn, giúp người xem liên tưởng và hiểu cặn kẽ hơn các diễn biến lịch sử trong điều kiện nào. Chẳng hạn, khi đề cập đến buổi đầu của chế độ thuộc địa Pháp ở Đông Dương, trưng bày giới thiệu một bức ảnh về nước Pháp đã bị thất bại ê chề trong cuộc chiến tranh Pháp – Phổ với việc Hoàng đế Pháp Napoleon đệ tam bị bắt và nộp gươm cho Hoàng đế Phổ Wilhelm I (năm 1871). Khi nói về Ngô Đình Diệm lên nắm quyền, khách tham quan có thể tiếp cận với những bức ảnh suốt dọc tường cầu thang với các sự kiện đa dạng diễn ra như sự hình thành trục phát xít Đức, Ý, Nhật; quân Nhật đổ bộ vào Việt Nam; Cách mạng Tháng Tám; thành lập chính thể Việt Nam Dân chủ Cộng hòa; chính quyền quốc gia; Chiến thắng Điện Biên Phủ và Hội nghị Geneve… Đó chính là bối cảnh giúp người xem liên tưởng, hiểu các sự kiện lịch sử trong mối liên hệ với những diễn biến chính trị thế giới từ chiến tranh thế giới lần thứ hai đến bối cảnh chính trị nước ta dẫn đến việc hai miền Nam Bắc tạm thời bị chia cắt.

Khi nói về cuộc đảo chính dẫn đến cái chết của anh em Tổng thống Ngô Đình Diệm, người xem lại được tiếp cận với bối cảnh chính trị vô cùng phức tạp ở miền Nam lúc đó như sự lớn mạnh của lực lượng Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam với chiến thắng Ấp Bắc, sự mâu thuẫn đến đỉnh điểm của các tầng lớp nhân dân, của giới Phật giáo với chế độ gia đình trị của Ngô Đình Diệm, sự bất mãn của các tướng lĩnh cũng như mối quan hệ rạn nứt giữa Ngô Đình Diệm và Hoa Kỳ…

Khách tham quan trước hình ảnh gia đình họ Ngô

Mục tiêu chủ đạo trưng bày trên toàn bộ tầng 2 là muốn giúp khách tham quan trả lời câu hỏi chế độ Việt Nam Cộng hòa của Ngô Đình Diệm đã được hình thành như thế nào và vì sao nó lại mau chóng bị sụp đổ? Các phòng trưng bày được sắp xếp từ Gia đình trị, Cuộc chiến tranh giành quyền lực, Cà phê Sài gòn và Ấp Chiến lược đến Các cuộc đảo chính là cách dẫn dắt du khách đi theo tiến trình lịch sử, đồng thời cũng cho thấy những nguyên nhân, những mâu thuẫn trong chế độ ấy hình thành, rồi dần dần lên đến cực điểm, cuối cùng dẫn đến cái chết thê thảm của anh em Tổng thống Ngô Đình Diệm.

Nhân đây, tôi cũng muốn nhấn mạnh rằng những người làm trưng bày luôn muốn giúp người xem tìm thấy được cái mới trong những sự việc cũ. Chọn lọc tư liệu, hình ảnh là rất quan trọng. Trưng bày cố gắng không đưa ra những hình ảnh lặp lại, cũ, nhất là quá quen thuộc với người xem mà tìm tòi và đưa ra những hình ảnh mới, tạo cảm nhận mới. Tìm, lựa chọn những hình ảnh mới, sao cho không thấy trưng bày là sáo mòn, lặp lại những bức ảnh ở đâu đó, ở bảo tàng hay bất cứ triển lãm nào cũng thấy.

Chú trọng trải nghiệm của người xem

Trưng bày này hầu như không có hiện vật khối. Trong Dinh không lưu giữ được những hiện vật từ thời Pháp và thời Tổng thống Ngô Đình Diệm, một phần bởi thời gian đã quá xa và một phần bởi sau khi Dinh bị ném bom vào năm 1962, Văn phòng Tổng thống đã chuyển hết sang Dinh Gia Long, Dinh cũ bị san bằng để xây dinh hoàn toàn mới. Trong khi đó, Trưng bày lại muốn hướng nhiều đến giới công chúng trẻ – vốn luôn đòi hỏi một cái gì mới mẻ, hấp dẫn và trực tiếp được trải nghiệm. Trong bối cảnh ấy, việc lựa chọn công nghệ là một giải pháp hợp lý nhưng cũng đặt ra nhiều thách thức như dùng công nghệ để chuyển tải câu chuyện như thế nào cho hấp dẫn, không đơn điệu. Trưng bày đã lựa chọn hai phương thức, trình chiếu video clip và màn hình tương tác. Trong phòng trưng bày về chế độ gia đình trị của Tổng thống Ngô Đình Diệm người xem được trải nghiệm trước một màn hình lớn trình chiếu liên tục những hình ảnh của các thành viên gia đình họ Ngô, gồm cả gia đình thông gia tham gia các hoạt động trong đời sống chính trị ở Sài Gòn thể hiện đậm nét tính gia đình trị – mà đó cũng là một trong những nguyên nhân gây ra sự mâu thuẫn và sụp đổ của chế độ này. Một màn hình khác người xem có thể tự chọn những chủ đề khác nhau nói về chế độ gia đình trị này.

Tự trải nghiệm và khám phá trên màn hình cảm ứng là một hoạt động quan trọng trong trưng bày. Mỗi màn hình có hai lựa chọn chính (nội dung và trò chơi). Trong thực đơn về nội dung lại có nhiều lựa chọn dành cho những người xem muốn tìm hiểu thông tin sâu về các sự kiện. Chẳng hạn trong phần Đời sống Sài Gòn có một màn hình cảm ứng, khách có thể tự tìm chọn để nghe những video clip kể về từng nhân vật tình báo như Phạm Xuân Ẩn, Phạm Ngọc Thảo, Trần Kim Tuyến và Rufus Phillips mà mình quan tâm. Hoặc ở một màn hình khác khách có thể tự chọn để xem về lịch sử Ấp Chiến lược hay đời sống của Sài Gòn khi văn hóa Mỹ bắt đầu tràn vào…

Cách trưng bày truyền thống với những tấm ảnh, tài liệu cùng với các thông tin đi kèm đã được đổi mới với những thủ pháp trưng bày về đồ họa hoàn toàn mới mẻ, bắt mắt. Trưng bày ưu tiên cái đẹp. Các bức ảnh chất lượng cao được phóng to tạo cảm giác thực. Trên một số mảng tường, chữ viết, các con số năm tháng được in to đập ngay vào mắt và gây sự chú ý với người xem.

Tránh sự nhàm chán, đơn điệu trải nghiệm là một yêu cầu cao đặt ra với trưng bày này. Do vậy, người xem được khuyến khích và có nhiều cơ hội thực hành tương tác ngay trong trưng bày. Các sự kiện, hiện vật được nêu ra với nhiều góc cạnh khác nhau giúp người xem tự chiêm nghiệm, suy nghĩ. Có những hiện vật không được phô bày trực tiếp nhưng mỗi khi người xem tác động vào một điểm nào đó trên mặt tủ thì cánh tủ tự bật ra, bất ngờ xuất hiện một hiện vật mang tính đại diện gắn với nhân vật trên bức ảnh như một khẩu súng ổ quay với Trần Lệ Xuân, một gạt tàn thuốc lá với Ngô Đình Nhu, một cơi trầu với Ngô Đình Cẩn, một máy ảnh với Ngô Đình Diệm.

Bảo tồn không gian di sản

Khách thăm Trưng bày “Từ Dinh Norodom đến Dinh Độc lập” không những khám phá nội dung lịch sử mà còn được thưởng thức không gian của một tòa nhà được xây dựng từ thời thuộc địa. Những người làm trưng bày ngay từ đầu đã có ý thức và tổ chức cách làm để cho việc trang trí nội thất và trưng bày không ảnh hưởng đến cấu trúc của tòa nhà di sản. Có nhiều giải pháp để trưng bày không can thiệp vào di sản kiến trúc như giữ nguyên các buồng và hành lang của tòa nhà; việc sử dụng các tấm trưng bày bằng kính mà người làm đồ họa thể hiện sao cho người xem vẫn có thể nhận ra những đường nét của các cửa chớp xưa được nhìn xuyên từ kính hay đặt khéo vừa vặn vào khuôn cửa sổ; các hoa văn trang trí xưa được làm nổi bật với sắc màu trắng; cầu thang và cửa sổ kính lấy ánh sáng được giữ nguyên vẹn… Trong bối cảnh nhiều ngôi nhà cũ có giá trị di sản kiến trúc dễ dàng bị phá hủy hay làm biến dạng hiện nay thì cách tôn trọng kiến trúc xưa trong trưng bày này như một tính mới, một lời kêu gọi hay một mẫu mực về sự cần thiết phải biết tôn trọng những di sản kiến trúc khi sử dụng hay tu bổ di tích.

Nguồn ảnh trong bài: Nguyễn Văn Huy