Người cổ đại nhân giống và buôn bán những con chó được thuần hóa đầu tiên như thế nào?
Phân tích hóa thạch và các hệ gene cổ đại cho thấy các quần thể người nguyên thủy đã nhân giống những người bạn đồng hành ít giống chó sói và có thể đã bán chúng khắp thế giới.
Từ các giống phốc sóc đến chó săn vịt Poodle, giống Saint Bernards đến giống Spaniel, chó có nhiều kích thước và hình dáng, một đặc điểm thông thường mà những nhà nhân giống thời Victoria tạo ra.
Tuy nhiên, phân tích xương sọ từ 600 loài chó cổ đại và hiện đại cùng chó sói đã cho thấy, rất nhiều yếu tố làm nên sự đa dạng mà chúng ta thấy ở chó hiện đại đã xuất hiện từ cả ngàn năm nay.
Phân tích này, cùng với nghiên cứu về các hệ gene chó cổ đại từ Trung đến Đông lục địa Á Âu – xuất bản trên Science – đưa ra manh mối về nguồn gốc của chó, tuy nhiên vẫn chưa xác nhận thời gian, địa điểm và nguyên nhân vì sao chúng lại được thuần hóa từ chó sói.
“Những chú chó, từ trong mối quan hệ từ rất sớm với con người, đã là một phần quan trọng của văn hóa và xã hội loài người,” theo Carly Ameen, một nhà cổ sinh học tại ĐH Exeter, Anh và là đồng tác giả của một nghiên cứu.
Hình dạng hộp sọ đặc biệt
Một thách thức với các nhà khoa học nghiên cứu về nguồn gốc của chó được thuần hóa là khó có thể xác định liệu các hộp sọ, đặc biệt là từ những loại hộp sọ từ cuối kỷ Băng hà, thuộc về chó nhà hay chó sói.
Để giải quyết vấn đề này, các nhà cổ sinh học Allowen Evin, tại CNRS University of Montpelier ở Pháp và Carly Ameen, tại ĐH Exeter, Anh, và nhóm nghiên cứu đã so sánh các bản quét ba chiều các hộp sọ của 643 con chó nhà và chó sói sống cách đây 50.000 năm.
Phân tích này đã nhận diện được một hình dạng hộp sọ chó đặc biệt – có mõm ngắn và mặt rộng so với chó sói – được thấy lần đầu tiên ở hộp sọ từ gần 11.000 năm ở vùng Đông bắc Nga. Công trình trước đó đã phát hiện ra ba hệ gene của các loài tương đồng với chó đã được thuần hóa. Không lâu sau đó, ở những con chó gắn liền với những người săn bắt hái lượm và các nhóm người định cư làm nông nghiệp sơ khai, đã có một sự “bùng nổ” về sự đa dạng ở kích thước và hình dạng của hộp sọ chó, Evin nói, chiếm hơn một nửa sự đa dạng của các loài chó được nhân giống ngày nay.
“Chúng ta thường giả định là sự đa dạng của chó xuất hiện kể từ thời kỳ Victoria khoảng hai thế kỷ trước,” cô nói. “Nhưng không – những gì chúng tôi tìm ra là từ điểm bắt đầu, đó đã là một sự đa dạng, nhiều hơn những gì chúng ta chờ đợi.” Ameen cho biết thêm là những hình dạng xương sọ cực lạ như mặt rất phẳng được thấy ở các loài chó pug và bulldog không tìm thấy ở các hồ sơ khảo cổ học, nên nhất định là xuất hiện muộn hơn.
Nguyên nhân là bởi sự đa dạng của các loài chó thời kỳ sơ khai vẫn còn chưa rõ ràng. Có thể nó cho thấy các nỗ lực nhân giống rất sớm, khi con người tìm kiếm những giống thích nghi được với nhu cầu đa dạng, như đi săn, giữ nhà hay thậm chí bầu bạn, Evin nói.
Liên kết với tổ tiên
Nghiên cứu thứ hai trên Science đề xuất là các nhóm người nguyên thủy đã đánh giá các đặc điểm đặc biệt của các con chó của mình. Nhóm nghiên cứu đã giải trình tự các hệ gene của 17 con chó, được tìm thấy ở Tây Á và Trung Á Âu, tồn tại vào khoảng thời gian 10.000 năm trước, và so sánh nó với những hệ gên đã được công bố từ thời kỳ trước.
Một mẫu hình xuất hiện khi họ phân tích các hệ gene chó bên cạnh dữ liệu người nguyên thủy: tổ tiên người có xu hướng liên kết với những quần thể chó riêng biệt theo vùng.
Trong nhiều trường hợp, có những dấu hiệu cho thấy khi các nhóm người di chuyển, họ cũng mang cả chó của mình đi theo. Ví dụ, tổ tiên của những người hiện đang sống ở Đông bắc Siberia có xu hướng liên quan đến chó Bắc cực – tổ tiên của chúng vẫn còn để lại dấu vết trong những chú chó husky và chó kéo xe – cả hai dòng này đều đã được phổ biến.
Với những nhóm khác, dường như có sự thiếu liên kết giữa tổ tiên của chó và người, một dấu hiệu có thể về giao thương sơ khai các loài chó có những đặc trưng hữu ích, theo Laurent Frantz, một nhà di truyền học quần thể tại ĐH Ludwig Maximilians ở Munich, đồng tác giả của nghiên cứu. Chó có tổ tiên là chó Bắc cực, gắn liền với những người săn bắt hái lượm ở thảo nguyên lục địa Á – Âu, và sau đó những người làm đồ đồng ở Nam Trung Quốc.
Mietje Germonpré, một nhà cổ sinh vật học ở Viện nghiên cứu Khoa học tự nhiên Hoàng gia Bỉ ở Brussels, tự hỏi liệu giao thương buôn bán chó này có còn kéo dài đến thời kỳ trước khi kết thúc kỷ Băng hà cuối cùng vào 11.700 năm trước, hay kỷ Pleistocene hay không. Các nghiên cứu về hệ gene cho thấy, dòng chó chính bắt đầu trở nên đa dạng khoảng 20.000 năm trước.
Nhưng việc tìm kiếm hóa thạch của chó từ thời kỳ này hết sức khó khăn: xương cốt chó rất hiếm và có xu hướng không hoàn chỉnh. Không xương sọ nào trong số 17 xương sọ thời kỳ Pleistocene mà Evin và Ameen phân tích chứng tỏ có dấu hiệu của sự thuần hóa.
Có thể là những xương sọ chó thời kỳ nguyên thủy giống với xương sọ chó sói, theo Germonpré, vì vậy việc tìm kiếm các hài cốt bằng được những con chó được thuần hóa ban đầu mới có thể giúp các nhà nghiên cứu tìm ra những đặc trưng có thể phân biệt như hàm dưới, Evin nói, hoặc DNA từ những phần xương còn lại. “Những con chó ban đầu này phải trông có nhiều nét giống sói.”
Anh Vũ dịch từ Nature
Nguồn: doi: https://doi.org/10.1038/d41586-025-03755-5
