Nhiễm vi nhựa và nano nhựa qua nước uống đóng chai và nước giải khát có đường

Một nhóm nghiên cứu ở Viện Tế bào gốc, ĐH Khoa học tự nhiên, ĐHQG TPHCM, đã thực hiện nghiên cứu đầu tiên ở Việt Nam về tình trạng nhiễm vi nhựa và nano nhựa qua đường nước uống.

Nhựa đã trở thành một thành phần tích hợp trong cuộc sống hiện đại. Vào năm 2023, xấp xỉ 413,8 triệu tấn nhựa được sản xuất. Theo tổ chức OECD, ước tính khoảng 9% nhựa trên thế giới được tái chế, 19% được thiêu hủy và 49% được chôn lấp trong các bãi rác. Còn lại, 22%  lượng nhựa trôi nổi ngoài môi trường. Chất thải nhựa có mặt tại mọi nơi trên trái đất và một trong những ví dụ được biết đến là “đảo rác Thái bình dương” cùng với nhiều đảo rác khác được phát hiện ở những khu vực cô lập như đỉnh Everest, nơi sâu nhất của rãnh đại dương Mariana, Bắc cực, sa mạc, rừng và thậm chí trên bầu khí quyển. Các nhân tố phhi sinh học như sự mài mòn, nhiệt độ, lực cơ học, bức xạ mặt trời đã làm phân rã và phá vỡ nhựa, dẫn đến sự hình thành của vi nhựa và nano nhựa. Các hạt nhựa này có thể được tìm thấy trong các hệ tiêu hóa của động vật hoang dã và cho đến gần đây, các mô người và hệ tuần hoàn.

Sự ảnh hưởng dài hạn của nhựa trên các động vật lớn, bao gồm con người, vẫn còn chưa được khám phá. Các nghiên cứu trên cơ thể sống (in vivo) cho thấy tác động có thể mang tính cộng gộp và tác động qua nhiều thế hệ. Tuy nhiên, vi nhựa còn gây hại cho các sinh vật nhỏ hơn như nhiều vấn đề rối loạn lo âu về hình dạng (dysmorphism), chậm lớn, giảm tỉ lẹ sinh sản, cạn kiệt năng lượng và thay đổi hành vi ở copepod, những sinh vật nhỏ thuộc lớp giáp xác chân chèo.

Hệ vi sinh vật gồm các sinh vật thủy sinh và trên cạn cũng đều bị ảnh hưởng. Những thay đổi trong sự đa dạng của hệ thực vật một khu vực hay kiểu hình của một sinh vật, do những phá vỡ trong hấp thụ chất dinh dưỡng và cơ chế chuyển hóa, đã được ghi nhận. vi nhựa và nano nhựa là nguyên nhân của viêm nhiễm kinh niên, căng thẳng ô xy hóa, độc tính tế bào, phá vỡ cơ chế chuyển hóa và hệ miễn dịch, làm gia tăng sự tác động các bệnh suy giảm thần kinh. Vì khi nhựa lọt vào chu trình nước qua sông, biển, vi nhựa có thể xâm nhập cơ thể con người thông qua hít thở, tiếp xúc qua da, tiêu hóa. Một nghiên cứu trong ống nghiệm (in vitro) nuôi cấy tế bào biểu mô đại tràng người cho thấy vi nhựa có thể gây độc tính tế bào, căng thẳng ô xy hóa và giảm khử cực ty thể. Vi nhựa làm ức chế biểu hiện của các gene chống ô xy hóa, dẫn đến những thay đổi trong hình thái tế bào thận ở người… Nguy cơ rủi ro của việc ăn phải nhựa đang được cảnh báo bởi nước uống và các nguồn hải sản đều bị nhiễm nhựa.

Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng của ô nhiễm nhựa. Các mẫu thu thập trên các hệ sinh thái thủy sinh khắp đất nước đều có nhựa còn vi nhựa cũng được tìm thấy trong muối bán trên thị trường. Dẫu chính phủ có nhiều nỗ lực chiến đấu với vi nhựa thông qua các quy định và chương trình giảm thiểu/tái chế/tái sử dụng nhưng ô nhiễm vi nhựa vẫn còn dai dẳng, khi chưa đầy 10% nhựa được tái chế. Đáng chú ý, nghiên cứu gần đây cho thấy các tỉ lệ cao vi nhựa trong sò vẹm và cá nhỏ. Dẫu đây là vấn đề nghiêm tọng nhưng vẫn còn ít nghiên cứu về ô nhiễm nhựa trong các sản phẩm đồ uống và đồ ăn ở Việt Nam. Đó là lý do nhóm nghiên cứu ở Viện Tế bào gốc tìm hiểu sự hiện diện của hạt nhựa trong các sản phẩm thương mại, trừ đồ uống có cồn.

Với việc thu thập các mẫu đồ uống bán trên thị trường, trong các siêu thị, cửa hàng, chợ…, nhóm nghiên cứu đã phân tích trong phòng thí nghiệm để xác định sự phân bố kích thước hạt nhựa và nhiều tham số khác.

Kết quả cho thấy, phần lớn các mẫu nước đều chứa một số lượng lớn các hạt nano nhựa có kích thước nhỏ hơn 1 µm. Trong khi các mẫu nước đóng chai đều chứa trung bình 4,6 × 10⁶ nano nhựa/mL, và 1,76 × 10⁷ vi nhựa/mL thì đồ uống có đường chứa 1,91 × 10⁸ nano nhựa/mL và 1,27 × 10⁹ vi nhựa/mL. Kích thước và hình dạng của các hạt này cũng vô cùng phong phú, cho thấy có thể nó bị nhiễm từ nhiều nguồn khác nhau và từ nhiều dạng nhựa khác nhau.

Việc định lượng số hạt nano trong đồ uống có đường cho thấy sự đa dạng. Ví dụ có mẫu chứa nồng độ cao nhất với 7,7 × 10⁸ hạt/mL, chủ yếu dưới 200 nm. Các hạt có kích thước dưới 200 nm cũng chiếm ưu thế trong một số mẫu (5,93 × 10⁶ hạt/mL), tuy nhiên cũng có mẫu không dò thấy nano nhựa.

Sự đa dạng về kích thước và hình dạng của các hạt nhựa cho thấy sự ô nhiễm vi nhựa trong nước đóng chai và đồ uống có đường xuất phát từ nhiều nguồn khác nhau và từ nhiều dạng nhựa khác nhau trong quá trình sản xuất và đóng gói. Các nhà nghiên cứu cho rằng, yếu tố rủi ro đầu tiên là nguồn nước được sử dụng trong quy trình sản xuất đồ uống, đóng vai trò vừa là nguyên liệu thô vừa là chất làm sạch cho nhà máy, thiết bị, chai lọ và các nguyên liệu thô khác như trái cây. Tuy nhiên, việc kiểm tra nguồn nước hiện tại tại các nhà máy đồ uống không tính đến mức độ ô nhiễm hạt nhựa.

Một yếu tố khác có thể góp phần gây ô nhiễm vi nhựa trong quá trình sản xuất là sự lắng đọng của các hạt vi nhựa trong khí quyển lên bề mặt làm việc hoặc trực tiếp lên đồ uống. Sự tương đồng giữa các thành phần nhựa làm trong đồ uống và những thành phần được tìm thấy trong khí quyển trong nhà đã được chứng minh.

Các chất gây ô nhiễm nhựa có thể bắt nguồn từ cả quy trình sản xuất và các yếu tố môi trường. Trong nghiên cứu về sữa, việc phát hiện ra polyme sulfone, thường được tìm thấy trong màng được sử dụng trong quá trình siêu lọc trong quá trình sản xuất đồ uống, cho thấy quy trình sản xuất là một yếu tố góp phần gây nhiễm nhựa. Một số nghiên cứu cũng cho thấy vi nhựa và nano nhựa có thể vô tình lọt vào đồ uống thông qua các thành phần như lá trà, việc sử dụng nước bị ô nhiễm để tưới tiêu hoặc sử dụng vật liệu nhựa để che phủ cây.

Các nhà nghiên cứu cũng dự đoán, một nguồn tiềm ẩn gây nhiễm nhựa trong đồ uống đóng chai có thể là chính chai và nắp vì hầu hết các chai được sử dụng cho đồ uống thương mại được làm từ PET, loại nhựa trứ danh là bền còn nắp có thể được làm từ nhựa PP, PE, PET hoặc ABS. Việc mở hoặc đóng các chai nhựa đã tạo ra lực khiến giải phóng vi nhựa và nano nhựa vào nước ở nhiệt độ phòng. Nói cách khác, mối liên hệ giữa chai và nắp là nơi chính xảy ra sự phá vỡ nhựa và hình thành vi nhựa và nano nhựa trong nước.

Họ cho rằng sự phát triển của thị trường đồ uống hiện nay ở thế giới và Việt Nam càng nhấn mạnh nhu cầu hiểu rõ hơn về sự đóng góp của nó trong sự xâm nhập vi nhựa và nano nhựa vào cơ thể con người. Theo dữ liệu từ Statista, vào năm 2024, doanh thu từ thị trường nước tại Việt Nam đạt khoảng 0,71 tỷ USD với tổng mức tiêu thụ là 1,69 tỷ lít nước và tốc độ tăng trưởng ước tính là 4,86% trong 5 năm tới. Đồ uống không cồn được người dân Việt Nam ưa chuộng để giải khát do khí hậu nhiệt đới và sự tiện lợi của các chai nhẹ và an toàn. Trong bối cảnh này, nước đóng chai đang ngày càng trở nên phổ biến ở Việt Nam khi nhận thức về sức khỏe tăng lên, cùng với giá cả phải chăng. Việc vô tình uống phải hạt nhựa trong nước đóng chai có thể gây ra rủi ro sức khỏe đáng kể cho người dân Việt Nam. Hơn nữa, kích thước của các hạt được phát hiện dao động trong một phạm vi rộng, cho thấy rằng các hạt nhựa trong đồ uống không cồn có thể đã bị đánh giá thấp.

Mặc dù việc sử dụng nhựa chiếm ưu thế trong ngành đồ uống và không thể thay thế ngay lập tức, nhưng các nhà nghiên cứu lưu ý, sự  giải phóng các hạt nhựa cũng có thể mang theo các hóa chất độc hại và kim loại nặng vào đồ uống. Do đó, trong tương lai cần có lộ trình giảm sự phụ thuộc vào nhựa trong đồ uống đóng chai và điều này sẽ đòi hỏi cam kết lâu dài từ nhiều bên.

Kết quả được nêu chi tiết trong bài báo “Micro-and nanoplastic contamination in beverages in Vietnam”, được xuất bản trên tạp chí Environmental Monitoring and Assessment.

Bội Linh

Nguồn: Nguyen, V.T.T., Hoang, H.M. & Duong, D.D. Micro-and nanoplastic contamination in beverages in Vietnam. Environ Monit Assess 197, 823 (2025). https://doi.org/10.1007/s10661-025-14315-9