Những giải khoa học muốn cạnh tranh với giải Nobel
Trở thành nhà khoa học đoạt giải Nobel là sự tưởng thưởng lớn lao nhất với nhiều nhà nghiên cứu. Vậy những giải thưởng khoa học khác có thể so sánh với nó chăng?
Giải thưởng Nobel là giải nổi tiếng bậc nhất trong khoa học – và với nhiều người là biểu tượng cao nhất của sự xuất chúng trong nghiên cứu và thành tựu. Nhưng những năm qua, cũng có những giải thưởng khác nổi lên – trong một số trường hợp đã lấp đầy khoảng trống trong những lĩnh vực quen thuộc của giải Nobel và cả những giải thưởng khác, để đưa ra những tưởng thưởng lớn hơn về tài chính. Vậy so với giải Nobel, những giải thưởng đó có vị trí như thế nào?
Dẫu những giải thưởng mới đang được cho là đáng kể hơn về giả trị giải thưởng, nhưng không giải thưởng nào ngang bằng với Nobel, ít nhất cho đến nay, nhà công nghệ sinh học Robert Langer tại Viện công nghệ Massachusetts (MIT) ở Cambridge từng được trao giải Đột phá trong khoa học sự sống, giải Kyoto và giải Kavli về khoa học nano, nói. “Theo quan điểm của tôi, không giải thưởng nào đạt được đẳng cấp đó”, ông nói.
Sara Seager, nhà khoa học hành tinh ở MIT và từng thắng giải Kavli về vật lý thiên văn 2024 đồng ý. “Những giải thưởng khác cũng muốn đạt tới đẳng cấp Nobel”, bà nói, “Nhưng cho đến nay, giải Nobel vẫn bỏ xa các giải thưởng khác. Đó là giải thưởng số một và tôi không nghĩ đến bất cứ giải thưởng nào có thể cạnh tranh được.”
Có một quan điểm được nhiều nhà khoa học đồng tình, đó là nhiều giải thưởng khác thường “mượn danh” Nobel — ví dụ, giải A.M. Turing thường được coi như giải Nobel của khoa học máy tính. Những giải khác như giải Wolf hóa học cũng được xem như lời dự đoán cho giải Nobel.
Nằm ngoài bưc tranh
Nhưng đúng là giải thưởng này đã loại nhiều lĩnh vực khoa học khỏi chương trình của mình, như toán học, công nghệ và khoa học khí hậu. “Không có giải Nobel cho nhiều khám phá kỳ diệu trong những lĩnh vực đó,” theo Seager, đưa ra ví dụ về nhà toán học và khí tượng học Edward Lorenz, người có công trình về lý thuyết hỗn loạn mà vẫn được gọi là hiệu ứng cánh bướm. Lịch sử cũng chỉ dấu là các nhà khoa học với cơ hội tốt nhất giành giải Nobel thường là nam làm việc ở châu Âu hoặc Bắc Mỹ.
Trong nhiều năm qua, có nhiều giải thưởng đã được thiết lập để lấp đầy những khoảng trống đó. Một số thì có nhiều tiền thưởng hơn cả Nobel. Ví dụ, giải Đột phá được lập vào năm 2012, dành cho các lĩnh vực toán học, vật lý cơ bản và khoa học sự sống giải thưởng trị giá 3 triệu USD, dẫu không tránh khỏi cáo buộc là mượn danh tiếng của giải Nobel. Ngưỡng một triệu USD cũng là giá trị của các giải thưởng Tang, Shaw, Turing, Kavli và Millenium. Nhưng không giải thưởng nào hoàn hảo. Các nhà nghiên cứu có xu hướng làm việc nhóm và phần lớn các giải thưởng, không chỉ Nobel, đều chỉ chọn cá nhân để vinh danh.
“Chỉ một mảnh nhỏ của sự xuất sắc ở trong lĩnh vực học thuật được ghi nhận trong các giải thưởng đó,” nhà khoa học môi trường Zahra Kalantari tại Viện công nghệ hoàng gia KTH ở Stockholm từng thắng giải hành tinh Frontiers, nói.
Thiếu nhà khoa học nữ
Số lượng ít ỏi giải thưởng được trao cho phụ nữ là mối lo ngại dai dẳng, không chỉ riêng giải Nobel. Trong số 8.747 giải thưởng khoa học được trao trong các lĩnh vực khoa học từ năm 1731 đến năm 2021, chỉ có 15,4% người nhận giải là nữ. “Dữ liệu lịch sử cho thấy giải thưởng chủ yếu được trao cho nhà khoa học nam,” theo Arunima Malik, một nhà nghiên cứu phát triển bền vững ở ĐH Sydney từng nhận giải hành tinh Frontiers. “Để giải quyết vấn đề mang tính hệ thống này, sự tham gia trong học thuật của nhà khoa học nữ cần được gia tăng.”
Bà cho biết thêm cần phải nhấn mạnh hơn nữa vào tính bao trùm, vì các đột phá học thuật từ các quốc gia thu nhập trung bình và thấp cần được ghi nhận tốt hơn.
Jocelyn Bell Burnell khám phá ra các pulsar vô tuyến vào năm 1967 khi bà còn là một sinh viên, một đột phá mà sau đó được trao giải Nobel vật lý năm 1974 cho người hướng dẫn của bà, giáo sư Antony Hewish. Bell Burnell cho rằng, việc chỉ là sinh viên và nữ đã làm giảm vị thế của bà trong mắt Ủy ban Nobel. Cuối cùng, bà cũng đượctrao giải Đột phá cho công trình mà 50 năm trước đã thực hiện.
Nhưng nhà vật lý giành giải Nobel Andre Geim ngợi ca giải Nobel bởi tính nghiêm ngặt và năng lực hiếm có trong đánh giá nghiên cứu bằng “phẩm chất thực sự”. “Giải Nobel đứng biệt lập một cách huy hoàng với truyền thống hơn 1,5 thế kỷ của mình,” ông nói. Cho dù các giải thưởng khác cũng có phẩm chất của mình, ông nói “Giải Nnobel sẽ vẫn là tiêu chuẩn vàng cho các giải thưởng khác”.
“Có nhiều cảm nhận không tốt vể việc giải thưởng không công bằng. Anh có thể nói là ‘ồ, tại sao chúng ta lại cần các giải thưởng?’”, Seager nói. Nhưng bà ví các giải thưởng đó với Academy Awards và Grammy Awards theo cách có thể mang khoa học vào tâm điểm chú ý của công chúng. “Ít nhất có một số cách để thúc đẩy khoa học theo cách tích cực.. chúng sẽ giúp nhắc nhở chúng ta về sự sáng tạo, căn nguyên và sự đổi mới. Và đó là một phần quan trọng của văn hóa.”
Anh Vũ dịch từ Nature
Nguồn: doi: https://doi.org/10.1038/d41586-025-03118-0
