Phát hiện bằng chứng sử dụng lửa sớm nhất Đông Nam Á tại mái đá Ngườm
Di chỉ mái đá Ngườm (xã Thần Sa, tỉnh Thái Nguyên) vừa ghi nhận những phát hiện khảo cổ học đặc biệt quan trọng: bằng chứng cư trú của con người từ hơn 125.000 năm trước cùng dấu tích sử dụng lửa sớm nhất Đông Nam Á. Trong bối cảnh nghiên cứu Đá cũ ở châu Á, đây cũng là di chỉ có bằng chứng sử dụng sớm thứ hai ở châu Á. Những phát hiện này rất có giá trị để tìm hiểu và nghiên cứu thời đại Đá cũ ở Việt Nam và châu Á.
Từ ngày 20/5 đến 5/7/2025, Viện Khảo cổ học phối hợp với Bảo tàng tỉnh Thái Nguyên tiến hành khai quật lần thứ 6 tại di chỉ mái đá Ngườm. Sáng 25/7/2025, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Thái Nguyên kết hợp với Viện Khảo cổ học (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) tổ chức Hội nghị báo cáo sơ bộ kết quả khai quật tại trụ sở UBND xã Thần Sa.
Theo kết quả từ báo cáo, hố khai quật năm 2025 có diện tích 8m², địa tầng dày trên 5.10m, gồm 10 lớp văn hóa nối tiếp nhau. Mật độ hiện vật, xương, răng động vật và vỏ nhuyễn thể có khác biệt giữa các lớp nhưng đều được phát hiện trong toàn bộ các tầng văn hóa. Kết quả phân tích mẫu than tro, nhuyễn thể và trầm tích bằng phương pháp AMS_14C (Đại học Washington, Seatle, Mỹ) và phương pháp nhiệt phát quang cải tiến (iTLD) do các chuyên gia thuộc nhóm nghiên cứu Liên ngành đến từ Trung tâm Hạt nhân TP. HCM (Viện Năng lượng Nguyên tử Việt Nam), Viện Nghiên cứu Khoa học Cơ bản và Ứng dụng (Đại học Duy Tân) và Viện Nghiên cứu Hạt nhân Đà Lạt (Viện Năng lượng Nguyên tử Việt Nam).
Đáng chú ý, tại lớp văn hóa X – lớp sớm nhất, các nhà nghiên cứu phát hiện một số xương động vật bị cháy, than tro. Các mảnh xương cháy phân bố liên tục trong nhiều phân lớp và có niên đại từ khoảng 115.000 đến trên 125.000 năm cách ngày nay. Đây là bằng chứng sử dụng lửa sớm nhất từng được phát hiện ở Đông Nam Á, chỉ xếp di chỉ Chu Khẩu Điếm (Trung Quốc)
“Trong bối cảnh khảo cổ học Đông Nam Á và châu Á, đây là một trong số ít di tích thu thập được những bằng chứng liên quan tới sự xuất hiện và sử dụng ‘lửa’ của cư dân cổ trong hang động/mái đá”, TS Phạm Thanh Sơn cho biết.
Bên cạnh đó, tầng văn hóa các lớp IV đến X (niên đại từ trên 50.000 đến trên 125.000 năm) ghi nhận sự có mặt của một số loài động thực vật như cua, chim, rùa, thú ăn thịt nhỏ, lợn… cùng với nhuyễn thể nước ngọt (trai sông, suối). Trong các lớp có niên đại từ 30.000 đến 22.000 năm, hạt quả của cây cơm nguội cũng được phát hiện với số lượng lớn, và đáng ngạc nhiên là các hạt quả này tiếp tục được tìm thấy cả ở lớp sâu nhất (niên đại >125.000 năm), dù kích thước lớn hơn nhưng số lượng ít hơn. Bề mặt xung quanh chúng vẫn bị bám trầm tích màu đỏ cam/vàng nhạt. “Như vậy, mặc dù chỉ được khai quật với diện tích nhỏ nhưng sự đa dạng về thành phần loài động vật, thực vật qua cuộc khai quật 2025 tiếp tục củng cố đồng thời bổ sung những chứng cứ mới, góp phần làm rõ hơn sự thay đổi về hành vi cũng như quá trình thích ứng của cư dân cổ trong điều kiện môi trường thế Pleistocene muộn qua thời gian”, TS. Phạm Thanh Sơn cho biết.
Một thành tựu nổi bật khác của cuộc khai quật năm 2025 là việc thu thập hơn 13.000 hiện vật đá. Về loại hình và kỹ thuật chế tác, hiện vật tại Ngườm hoàn toàn khác biệt với kỹ nghệ Hòa Bình, nhưng lại có nhiều nét tương đồng với các loại hình hiện vật đá đã được phát hiện trong văn hóa Bắc Sơn. Không chỉ cuộc khai quật năm nay, dữ liệu về hiện vật từ các cuộc khai quật trong quá khứ cho thấy Ngườm có lẽ là mạch nguồn chính hình thành nền văn hóa Bắc Sơn ở Việt Nam. Theo TS. Phạm Thanh Sơn, những kỹ thuật tạo ra hạch cuội hình nón, hạch cuội có sự chuẩn bị diện ghè, hạch cuội bóc toàn bộ vỏ cuội ghè đa hướng để tiếp tục ghè tách mảnh tước cho đến nay chúng ta chỉ bặt gặp duy nhất tại Ngườm. Những phương pháp và kỹ thuật chế tác đá tại đây về cơ bản rất khác biệt với các sản phẩm chế tác đá thuộc kỹ nghệ Hòa Bình – vốn rất phổ biến ở Đông Nam Á.
Phân tích phân bố hiện vật cho thấy: từ giai đoạn trên 125.000 đến khoảng 41.500 năm, tần suất cư trú thấp, hoạt động của con người còn thưa thớt. Tuy nhiên, từ sau 40.000 đến 22.000 năm, số lượng hiện vật đá tăng đột biến, chiếm trên 90% tổng – số lượng hiện vật qua 10 lớp văn hóa. Đây là giai đoạn con người gia tăng nhu cầu chế tác công cụ mảnh, cho thấy sự thay đổi rõ rệt về hành vi sử dụng các loại nguyên liệu mới. Đặc biệt, sau thời điểm 30.000 năm, xuất hiện loại hiện vật mới, sỏi cuội mềm mỏng, có một hoặc hai cạnh được mài hoặc tạo rãnh đơn/kép. Những công cụ này về sau trở thành đặc trưng của văn hóa Bắc Sơn và được tìm thấy phổ biến trong các di chỉ của nền văn hóa này
TS. Phạm Thanh Sơn nhấn mạnh, sau hơn 100 năm nghiên cứu khảo cổ học ở Việt Nam, kết quả nghiên cứu tại Ngườm cho thấy, đây là di tích thuộc loại hình hang động/mái đá đầu tiên có các bằng chứng khoa học có thể giúp tìm hiểu sự chuyển biến của các kỹ nghệ chế tác đá từ giai đoạn Trung sang Hậu kỳ Đá cũ, không chỉ ở Việt Nam mà còn ở cả châu Á. Đây cũng là địa điểm đầu tiên ghi nhận các bằng chứng sử dụng lửa sớm nhất của cư dân cổ đã sinh sống trong các hang động và mái đá có niên đại trên 115.000 năm cách ngày nay ở nước ta. Các nhà khoa học đều nhất trí cho rằng, mái đá Ngườm xứng đáng trở thành di tích Quốc gia đặc biệt. Các hiện vật khai quật được năm nay và trong quá khứ có thể lựa chọn để công nhận bảo vật quốc gia
Tại thung lũng Thần sa, ngoài mái đá Ngườm còn khoảng 8 di chỉ khảo cổ khác. Các nhà nghiên cứu kiến nghị Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Thái Nguyên cần sớm tham mưu cho UBND tỉnh xây dựng kế hoạch khai quật dài hạn, mở rộng điều tra khảo cổ toàn bộ hệ thống núi đá vôi liền kề. Trong tương lai, nếu chứng minh được giá trị nổi bật toàn cầu, tỉnh có thể hướng tới mục tiêu lớn hơn là lập hồ sơ đề cử di sản thế giới UNESCO cho cụm di tích khảo cổ học Thần Sa – Ngườm.
Tin đăng KH&PT số 1355 (số 31/2025)
