Giải thưởng Tạ Quang Bửu: Một bước đi hội nhập quốc tế của nền khoa học Việt Nam
Khoa học cơ bản là nền tảng cho trí thức. Vì vậy thế giới có nhiều giải thưởng cho các môn khoa học cơ bản.
Khoa học cơ bản là nền tảng cho trí thức. Vì vậy thế giới có nhiều giải thưởng cho các môn khoa học cơ bản. Nhiều năm trước đây, một số nhà khoa học Việt Nam đã từng vận động để có một giải thưởng xứng đáng nhằm tôn vinh các thành tựu nghiên cứu xuất sắc và qua đó nâng cao nhận thức của xã hội đối với vai trò của khoa học cơ bản. Như một lẽ tự nhiên mọi người đều muốn giải thưởng mang tên GS. Tạ Quang Bửu, người có thể coi là cha đẻ của nền khoa học cơ bản ở Việt Nam. Rất tiếc là cơ chế thời kỳ đó không cho phép giải thưởng ra đời. Cuối cùng, dưới sự đề xuất của Tạp chí Tia Sáng, đặc biệt của anh Văn Thành, và sự ủng hộ của Bộ trưởng Nguyễn Quân thì giải thưởng Tạ Quang Bửu đã ra đời năm 2014, đúng vào lúc khoa học cơ bản đã có những phát triển vượt bậc trong công bố quốc tế.
Giải thưởng Tạ Quang Bửu hằng năm được xét tặng cho các tác giả có công trình nghiên cứu xuất sắc trong 5 năm trước đó. Các công trình xuất sắc phải được công bố trong các tạp chí khoa học hàng đầu và có tầm ảnh hưởng cao. Hồ sơ giải thưởng được đánh giá trước tiên bởi các phản biện có uy tín quốc tế, sau đó bởi Hội đồng chuyên ngành và cuối cùng bởi Hội đồng giải thưởng. Tất cả các hội đồng chỉ gồm các nhà khoa học hàng đầu của Việt Nam và quốc tế. Một điều đặc biệt nữa là Hội đồng giải thưởng không có sự tham gia trực tiếp của các nhà quản lý. Điều này làm nên sự khác biệt đối với các giải thưởng khác. Để đảm bảo giải thưởng được trao cho những công trình thật sự xứng đáng cần phải chọn được những chuyên gia phản biện có uy tín và tầm hiểu biết chuyên môn sâu rộng, phải có những tiêu chuẩn cứng về chất lượng tạp chí để tránh những sự xuề xòa nể nang và phải có buổi họp trù bị của Hội đồng giải thưởng để có thể đánh giá các công trình kỹ lưỡng trước khi Hội đồng giải thưởng họp bỏ phiếu chọn giải thưởng. Xét cho cùng, giải thưởng chỉ giữ được uy tín và tầm ảnh hưởng khi thành tựu các công trình được giải thưởng đủ sức thuyết phục được cộng đồng các nhà khoa học.
Giải thưởng Tạ Quang Bửu là nguồn động viên lớn lao đối với các nhà khoa học trong lĩnh vực nghiên cứu cơ bản, đồng thời giúp nâng cao nhận thức của xã hội đối với vai trò của nghiên cứu khoa học. Đất nước chúng ta chỉ có thể đuổi kịp các nước tiên tiến nếu chúng ta sản xuất ra được những sản phẩm công nghệ cạnh tranh được trên thế giới. Những sản phẩm như vậy chỉ có thể ra đời trong một xã hội có nền khoa học cơ bản phát triển. Thế giới đều biết các sản phẩm của hãng Samsung nhưng ít ai biết rằng Samsung là hãng nhận nhiều nhà toán học nhất vào làm việc ở Hàn Quốc. Hàn Quốc có Viện Nghiên cứu cao cấp tập trung vào nghiên cứu lý thuyết nhưng viện này được Samsung tài trợ 4 triệu USD hằng năm mà không kèm bất kỳ một điều kiện nào.
Bộ KH&CN thành lập Quỹ NAFOSTED để hỗ trợ các đề tài nghiên cứu cơ bản. Đây là một bước tiến đột phá nhằm thúc đẩy công bố khoa học Việt Nam đạt trình độ quốc tế. Quỹ hiện nay đang cố gắng hoàn thiện cơ chế để tránh xu hướng công bố chạy theo số lượng. Giải thưởng Tạ Quang Bửu khuyến khích các nhà khoa học đi sâu nghiên cứu các vấn đề mũi nhọn. Các nhà khoa học được giải thưởng đều là các nhà khoa học có công bố trên những tạp chí khoa học hàng đầu của thế giới. Có thể coi giải thưởng Tạ Quang Bửu là một bước đi hội nhập quốc tế của nền khoa học Việt Nam.
Vì ra đời không lâu nên giải thưởng Tạ Quang Bửu còn có những hạn chế trong quy chế cũng như trong quá trình tổ chức. Ví dụ như với quy chế hiện nay thì các công trình tập thể, đặc biệt trong lĩnh vực thực nghiệm sẽ khó lòng được trao giải hay số giải thưởng dành cho các nhà khoa học trẻ còn ít so với số giải thưởng chính. □
Bài đăng Tia Sáng số 9/2024
