Giáo sư Đào Văn Tiến: Người tiên phong trong bảo vệ thiên nhiên và môi trường

Giáo sư Đào Văn Tiến sinh năm 1920 tại thành phố Nam Định trong một gia đình nho học, trọng lễ nghĩa. Nền nếp gia phong đã rèn luyện ông ngay từ tấm bé tạo nên đức tính chuyên cần, nghiêm túc trong học tập và  cả cuộc đời lao động khoa học sau này của ông. Năm 1942, khi còn là sinh viên trường đại học, ông đã bắt đầu tham gia nghiên cứu khoa học dưới sự hướng dẫn của GS. Boris Noyer, người phụ trách phòng thí nghiệm Sinh học và Y học, trường Đại học Đông dương, cùng đồng nghiệp Việt Nam là ông Đặng Vũ Kha. Đó là công trình nghiên cứu về máu loài ba ba và sử dụng tim của nó trong sinh lý học, công bố trên tạp chí khoa học của trường Đại học Đông dương năm 1943. Năm 1944 ông tốt nghiệp Cao học về Động vật học, được giữ lại làm phụ giáo. 

Khi đó các môn học ở trường Đại học và các trường học ở nước ta đều giảng dạy bằng tiếng Pháp. Năm 1945 ông cho xuất bản cuốn “Danh từ khoa học – Vocabulaire Scientifique – Vạn vật học (Sinh, Sinh lý, Động vật, Thực vật, Địa chất…)” Nhà xuất bản Minh Tân Paris XIV.

Nội dung cuốn sách là chuyển đổi các danh từ Vạn vật học từ tiếng Pháp sang tiếng Việt, nhằm mục đích giúp người học dễ dàng tiếp thu kiến thức khoa học bằng tiếng mẹ đẻ. Đây là tập sách thứ hai đối chiếu tiếng Pháp và tiếng Việt về sinh học, sau cuốn Danh từ Thực vật của hai kỹ sư nông học Nguyễn Hữu Quán và Lê Văn Căn.

Trong lĩnh vực nghiên cứu, từ thập niên 60 thế kỷ trước ông đã định hướng vào công việc thống kê nguồn tài nguyên thiên nhiên của đất nước đặc biệt là động vật hoang dã. Ông cùng GS. Đặng Văn Ngữ trực tiếp chủ trì về điều tra động vật, côn trùng và ký sinh trùng các tỉnh miền Bắc Việt Nam. Ông đã cùng các đoàn khảo sát đặt chân đến các vùng Tây Bắc, Việt Bắc, Đông Bắc, Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh và một số tỉnh miền Trung như Gia Lai, Kontum… Ông đã phát hiện mô tả nhiều loài động vật mới cho khoa học như: Voọc Hà Tĩnh, Cu li nhỡ… Ông là người đầu tiên viết các khoá tra cứu phân loại các nhóm động vật: ếch nhái, thằn lằn, rắn, rùa, cá sấu và chuột của Việt Nam. Những tài liệu này ngày nay vẫn còn giá trị sử dụng. Ông viết hàng trăm bài báo về nguồn tài nguyên động vật hoang dã, sinh thái, sinh học, tập tính các loài động vật Việt Nam. Đặc biệt cuốn “Khảo sát thú các tỉnh miền Bắc Việt Nam“ là cuốn sách không thể thiếu đối với các nhà nghiên cứu thú. Ông đã tổng kết 15 năm hoạt động nghiên cứu khoa học của khoa Sinh vật trường Đại học Tổng hợp Hà Nội; 25 năm xây dựng và phát triển ngành sinh vật học Việt Nam. Nhiều bài mang tính chiến lược: Tình hình và xu thế hiện đại của khoa học sinh thái học động vật; Cách mạng khoa học kỹ thuật trong sinh vật học hiện đại; Các ngành sinh vật học với nhiệm vụ cách mạng; Triển vọng của ngành sinh vật học Việt Nam… Đặc biệt năm 1994 ông viết bài “Sinh học và đạo lý” trong đó có đoạn: “Tuyển chọn gene đặc biệt của người nào đó. Lấy trứng ở vòi Fallope của một phụ nữ rồi thay nhân bằng nhân tế bào của một người đàn ông nào đó, rồi lại đặt trứng đó vào dạ con phụ nữ để nó phát triển bình thường. Bằng cách này có thể sao bao nhiêu bản tuỳ ý của người đàn ông nhất định.  Kiểu thí nghiệm này đã thành công ở ếch nhái. Muốn thành công ở thú chỉ cần thời gian”. Quả nhiên đúng với dự báo đó, hai năm sau, 1996 con cừu Dolly ra đời.

Ông từng làm việc và liên hệ qua thư từ với các nhà khoa học ở 25 nước trên thế giới. Ông là thành viên của tổ chức nghiên cứu thú Quốc tế (ITC), Tiếp xúc viên địa phương của Hội Khỉ hầu Quốc tế; Chủ tịch danh dự Tổng hội Sinh học Việt Nam; Hội viên danh dự Hội nghiên cứu thú toàn Liên bang Xô Viết. Ông đã từng giảng dạy tại các trường Đại học Paris 7; Đại học Sư phạm Phnom Penh; trường Sư phạm Antananarivo; Chuyên gia giáo dục Madagasca.

GS. Đào Văn Tiến mất ngày 3 tháng 5 năm 1995 thọ 75 tuổi. Ghi nhận công lao đóng góp to lớn của ông, Nhà nước đã phong tặng ông nhiều phần thưởng cao quý: Huân chương Lao động hạng 3 năm 1983; Nhà Giáo Nhân Dân năm 1989. Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt I tháng 9 năm 1996.

———

*PGS. Hội Bảo vệ Thiên nhiên Môi trường

Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt 1 (1996) cho Tập hợp các công trình điều tra cơ bản về động vật học ở Việt Nam (1957-1980) đã đủ nói lên giá trị các thành tựu khoa học của Ông. Tôi chỉ muốn nói ít nhiều về khía cạnh nhân cách của Ông trong giảng dạy, nghiên cứu và đời sống. Ông sống rất khiêm tốn trong căn phòng nhỏ bé được phân ở Hàng Chuối với vợ và hai con. Ông sinh hoạt hết sức giản dị và luôn luôn mặc quần áo dã chiến lăn lộn khắp các miền để điều tra khu hệ hầu hết các loài động vật có xương sống. Ông vừa làm vừa hướng dẫn tỷ mỉ để đào tạo nên những thế hệ các nhà động vật học Việt Nam sau này. Có thể nói việc Ông say mê nghiên cứu trên thực địa đã làm gương cho chúng tôi về phong cách một nhà khoa học, lấy cái mình tìm thấy kết hợp với hợp tác quốc tế (ông thường xuyên có quan hệ với rất nhiều nhà động vật học tại 25 nước trên thế giới) để công bố các công trình khoa học có giá trị đích thực. Ông luôn gắn việc nghiên cứu với các đề xuất tới Nhà nước về các chính sách lớn (như xây dựng các Vườn quốc gia, các Khu dự trữ thiên nhiên, Trồng rừng và bảo vệ rừng, Giữ gìn và phát huy tài nguyên các động vật hoang dã…). Ông không bao giờ làm việc một mình mà bao giờ cũng lôi cuốn các cán bộ trẻ cùng làm để đào tạo các thế hệ kế cận. Trong các giờ lên lớp Ông bao giờ cũng rất gương mẫu, đúng giờ, trình bày mạch lạc và khoa học, giới thiệu nhiều hình ảnh mà Ông đã hợp tác với hai họa sĩ và một nhà nhiếp ảnh chuyên ngành để tạo nên bộ hình ảnh các động vật có thực ở nước ta. Trông dáng bề ngoài Ông rất nghiêm nghị nhưng thực ra lại rất gần gũi, hòa mình với đồng nghiệp và học sinh. Ai cũng yêu mến Ông và mãi cho đến nay tại phòng làm việc cũ của Ông, trước bức tượng đồng bán thân, các học trò của Ông luôn đặt hoa tươi và thường xuyên hương khói để tưởng nhớ Ông. Ông không để lại cho gia đình một tài sản gì có giá trị vật chất nhưng đã để lại một gia đình hạnh phúc với người vợ hiền từng là Trưởng bộ môn ở Viện Công nghiệp thực phẩm và hai người con thành đạt (một Tiến sĩ và một họa sĩ có tài). Ông để lại cho tất cả chúng tôi – những nhà sinh học đã được trực tiếp hoặc không trực tiếp học Ông – một tấm gương tốt đẹp về nhân cách một thầy giáo tận tụy, một cách sống mẫu mực và một tấm gương hoạt động sôi nổi của một nhà khoa học chân chính. 

                                                                                      Nguyễn Lân Dũng