Chuyển đổi cây trồng ở ĐBSCL còn nhiều rủi ro
Để chuyển đổi sang các chuỗi giá trị khác ngoài lúa gạo, người nông dân ĐBSCL cần hỗ trợ kỹ thuật canh tác mới cho từng loại cây trồng từ cả hai khu vực công và tư. Đó là phát hiện của các nhà nghiên cứu ĐH Cần Thơ và ĐH New England, Úc.
Sản xuất nông nghiệp là một nguồn thu nhập chính cho cư dân ĐBSCL, nơi hai phần ba diện tích dành cho nông nghiệp trong đó lúa gạo là chủ đạo. Tuy nhiên, biến đổi khí hậu, hạn hán và xâm nhập mặn ngày càng tác động đến sản lượng, đặc biệt là lúa vụ ba. Rủi ro này sẽ còn trầm trọng hơn trong tương lai, khiến mô hình sản xuất dựa chủ yếu vào cây lúa càng trở nên kém bền vững hơn.
Trước rủi ro đó, nông dân ĐBSCL đang tìm cách thoát đa dạng hóa mùa vụ, tránh phụ thuộc vào cây lúa. Tuy nhiên, theo nghiên cứu trên, việc chuyển hướng này gặp nhiều thách thức, từ thiếu nhân lực trẻ, cho đến khó đáp ứng các yêu cầu mới của thị trường.
Các nhà nghiên cứu cũng lưu ý, với nhiều loại cây trồng thay thế, chuỗi giá trị còn chưa hoàn chỉnh, thiếu liên kết với vụ mùa chính, dẫn đến khó mở rộng quy mô.
Khi chuyển đổi, nông dân gặp hai khó khăn: 1) xây dựng được hệ thống sản xuất bền vững cho các loại cây trồng thay thế, đảm bảo năng suất ở mức chấp nhận được, vừa khả thi về nguồn lực kinh tế vừa kiểm soát được chi phí, rủi ro; 2) thiết lập các mối liên kết đem lại lợi nhuận trong chuỗi giá trị cây trồng thay thế, đặc biệt là ở những nơi nông dân chủ yếu hoặc hoàn toàn dựa vào thị trường lúa gạo.
Ở những nơi nhiều hộ sản xuất nhỏ, những thách thức này càng trở nên trầm trọng hơn do thiếu quy mô và nguồn lực để thích ứng hiệu quả.
Trong nghiên cứu này, các tác giả tập trung phân tích hai loại cây trồng thay thế có cấu trúc chuỗi giá trị khác nhau: chuyển từ thâm canh lúa sang trồng ngô bao tử và dưa lưới. Mục tiêu là xác định các giới hạn và cơ hội đối với nông dân sản xuất nhỏ, những yếu tố ảnh hưởng đến sản xuất và tiêu thụ hai loại cây trồng này, cũng như năng lực tham gia của nông dân vào các chuỗi giá trị mới. Đồng thời, các phát hiện được đặt trong bối cảnh rộng hơn nhằm đánh giá khả năng phát triển và mở rộng quy mô các chuỗi giá trị bền vững cho cây trồng thay thế ở ĐBSCL.
Kết quả cho thấy, có nhiều giới hạn và cơ hội trong việc chuyển đổi các loại cây trồng thay thế ở ĐBSCL. Mặc dù người nông dân đã chủ động thực hiện nhiều biện pháp thích ứng chuyển đổi nhưng các loại cây trồng thay thế này vẫn dễ bị tổn thương trước các hiện tượng thời tiết cực đoan ở ĐBSCL. Đồng thời, người sản xuất nhỏ rất thiếu nguồn lực tài chính để chuyển đổi. Các hình thức ứng tiền, vay vốn thông thường qua người cung cấp nguyên liệu, thương lái… không đủ để đầu tư vào chuyển đổi trong khi lãi suất tương đối cao và thời gian trả nợ ngắn. Trong khi đó nông dân rất khó tiếp cận các kênh tín dụng chính thức thay thế do thiếu tài sản thế chấp.
Một điểm khác biệt đáng chú ý giữa hai chuỗi giá trị ngô bao tử và dưa lưới là hình thức hợp đồng. Trong khi chuỗi ngô bao tử có hợp đồng bằng văn bản giữa công ty chế biến và người thu mua, thì chuỗi dưa lưới chủ yếu dựa trên các thỏa thuận miệng. Theo các nhà nghiên cứu, việc thiếu thực hiện hợp đồng bằng văn bản một phần là do sự phân mảnh trong sản xuất, làm tăng chi phí giao dịch cho nông dân, người thu mua và người mua.
Mặt khác, nhiều nông dân ngần ngại đàm phán hợp đồng tập thể bằng văn bản do các thửa ruộng không liền thửa; thiếu nguồn tài chính, cũng như sự không chắc chắn về khí hậu trong tương lai, sự không chắc chắn về nhu cầu thị trường. Hiệu quả hoạt động của các hợp tác xã còn hạn chế càng khiến một số nông dân ngần ngại tham gia vào các thỏa thuận tập thể.
Việc chuyển đổi từ trồng lúa sang các loại cây trồng khác đòi hỏi nhiều lao động hơn trong khi tình trạng thiếu lao động trong nông nghiệp ngày càng trầm trọng. Như vậy, các chính sách hỗ trợ chuyển đổi cây trồng ở ĐBSCL không thể chỉ dừng lại ở vấn đề kỹ thuật, tổ chức sản xuất mà còn phải hỗ trợ trên toàn chuỗi giá trị, cơ chế hợp đồng, khả năng tiếp cận tín dụng và kết nối thị trường.
Các kết quả chi tiết được nêu trong bài báo “Innovation in two contrasting value chains: Constraints and opportunities for adopting alternative crop production in the Vietnamese Mekong River Delta”, xuất bản trên tạp chí Regional Sustainability.□
Bài đăng Tia Sáng số 24/2025
