GS Cao Chi trong trái tim vật lý hiện đại và trong trái tim người yêu vật lý
Tin giáo sư Cao Chi qua đời, từ Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam, thảng thốt dội vào Tia Sáng với nỗi buồn khôn nguôi “Giáo sư Cao Chi đã mất một giờ trước (15h40 ngày 27/7 âm lịch – tức ngày 30/8/2024).
Hơn tuần trước, giáo sư Phạm Duy Hiển, nguyên Viện trưởng Viện nghiên cứu hạt nhân Đà Lạt (Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam) gọi điện cho Tia Sáng, chia sẻ nỗi lo lắng rằng tình hình sức khỏe của giáo sư Cao Chi ngày một xấu đi. Nhiều năm nay, giáo sư Cao Chi đã phải chạy thận, mỗi tuần hai buổi. Những buổi chạy thận như vậy, tuy giúp duy trì mạch sống trong cơ thể ông, nhưng cũng đủ khiến ông gầy yếu đi nhiều.
Khi đó, dẫu mỗi ngày chỉ có thể ngồi bên bàn làm việc được chừng một vài tiếng nhưng ông vẫn cố gắng làm một điều gì đó, hay nói đúng hơn là làm thêm những việc mà mình yêu thích và quen làm, đó là biên tập lại bộ sách về những vấn đề của vật lý hiện đại mà ông đã xuất bản đến cuốn thứ 6 để thành một tổng tập và hơn nữa, gửi các bài viết mới tới Tia Sáng như “Viên ngọc trong lòng vật lý lượng tử”, “Những tia năng lượng từ lỗ đen”, “Ảo vọng lỗ sâu đi qua được”…
Năm 2021, Viện Năng lượng tổ chức lễ sinh nhật ấm cúng nhân dịp giáo sư Cao Chi tròn 90 tuổi tại nhà riêng của ông. Các thành viên của viện, những nhà nghiên cứu thế hệ sau ngồi quanh ông trong một bầu không khí thân thiết, gần gũi và không kém phần ngưỡng mộ. Có lẽ, chính tình cảm nhiệt thành ấy đã làm sống dậy ở ông những kỷ niệm của một thời, thời ông là một chàng thanh niên tuổi ngoài đôi mươi dự những buổi seminar toán lý do giáo sư Hoàng Phương khởi xướng, tới giảng đường Lomolosov nghe chính Lev Landau giảng bài, hay bước đầu nghiên cứu tại Dubna… Ngay từ thời điểm đó, trái tim ông đã thuộc về vật lý lý thuyết “Tôi chọn lý thuyết không chỉ vì tôi học được toán, thực ra tôi yêu trường lượng tử bởi sức hấp dẫn của nó. Ngày đó, vật lý Liên Xô cũng rất mạnh về trường lượng tử, không chỉ riêng Landau mà còn có Nikolay Bogolyubov và những người khác”.
Có lẽ, sống ở đời, không có nhiều người cảm thấy hài lòng về lựa chọn nghề nghiệp của mình. Nhưng người ta không thấy điều ấy ở giáo sư Cao Chi. Bao giờ cũng vậy, một tình yêu nhiệt thành với vật lý lan tỏa trong ông, ông cảm thấy hài lòng với tình yêu ấy mà không cần nghĩ thiệt hơn. “Tôi quan tâm đến vật lý hiện đại vì chúng rất gần gũi với tôi. Khoảng những năm 2010 thì tôi càng quan tâm đến những vấn đề này hơn và có nhiều thời gian cho nó”.
Vì vậy, ngay cả khi đã nghỉ hưu, ông vẫn say mê tìm tòi những vấn đề mới mẻ cũng như mở rộng thêm hiểu biết của mình. Đó là lý do mà ông lựa chọn Tia Sáng và tin cậy rằng, thông qua diễn đàn mở này, ông có thể đăng tải và lan truyền tình yêu vật lý đến với mọi người. Trong cuộc trả lời phỏng vấn của Tia Sáng vào năm 2021, ông cho biết “Khi tôi gửi bài đến Tia Sáng thì tạp chí đã được nhiều người biết đến. Có lẽ lúc đó tôi cũng bối rối không biết Tia Sáng có chọn đăng không vì nó cũng hơi khó hiểu… Sau này, tôi có hỏi lại anh Văn Thành thì được biết, nhiều người thích đọc bài của tôi, dù không hiểu”.
Cái đẹp của vật lý và cái đẹp của tình yêu trong sáng và tha thiết ấy của ông đã lan tỏa trong những bài báo phổ biến khoa học mà giờ đây, khi đọc lại, dẫu không hiểu nhiều lắm thì người đọc cũng đủ sững sờ nhận ra cái đẹp huyền diệu của những lỗ đen, các hạt axion, sóng hấp dẫn, khối lượng hạt neutrino, các hạt quark… mà rốt cuộc cũng như mình, đều là một phần của vũ trụ bí ẩn này.
Có phải vì tình yêu ấy luôn có ở trong trái tim của nhà vật lý Cao Chi mà ngay từ những ngày còn rất sớm, giáo sư Tạ Quang Bửu đã dành những lời “biệt nhỡn ưu tài” thật vừa vặn “Cao Chi là một chuyên gia về lý thuyết trường lượng tử và là một nhà toán học xuất sắc, cái gì bạn ấy viết đều đã được suy tính kỹ. Những bài viết của bạn ấy dù về các vấn đề chuyên môn cũng đẹp về nhiều mặt: ý tứ, lời văn, tình nghĩa và trách nhiệm của người viết và người đọc”.
Ở đời, dễ mấy ai có được lời nhận xét thương yêu và trân quý của một bậc hiền nhân như vậy!
Giờ đây, bước qua chân trời sự kiện của một giới hạn sinh học khác, giáo sư Cao Chi hẳn đã mỉm cười. Bởi phía trước ông là cái vũ trụ thăm thẳm vô cùng.
Bài đăng số 17 Tia Sáng/2024
