Hiệu suất và nguy cơ rủi ro của nuôi tôm: Vai trò của niềm tin xã hội
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và sự bùng phát dịch bệnh, giải pháp nào làm giảm nguy cơ rủi ro cho nông hộ nhỏ nuôi tôm? Liệu việc thiết lập một mạng lưới xã hội có phải là lối ra cho họ?
Nuôi tôm là một ngành công nghiệp thủy sản ở khắp toàn cầu, đặc biệt ở các quốc gia đang phát triển như Bangladesh, Việt Nam, Thái Lan, Ấn Độ – những quốc gia chiếm phần lớn trong tổng sản lượng tôm toàn cầu và được chủ yếu tiêu thụ ở các quốc gia phát triển như châu Âu, Mỹ, Nhật Bản. Nuôi tôm đóng một vai trò quan trọng trong tăng trưởng kinh tế và cải thiện sinh kế ở vùng duyên hải những quốc gia đang phát triển nhưng bất chấp tiềm năng kinh tế, nuôi tôm lại ẩn chứa nguy cơ rủi ro cao do thách thức môi trường như ô nhiễm nước, biến đổi khí hậu.
Mặc dù công nghệ cũng đóng vai trò làm giảm thiểu rủi ro nhưng các nhân tố liên quan đến thực hành quản lý, ra quyết định cũng đóng vai trò quan trọng không kém. Niềm tin xã hội là một dạng vốn xã hội tạo ra các mạng lưới hợp tác, qua đó định hình kỳ vọng của người nông dân về sự tin cậy, sự trung thực và hiệu quả của những người khác. Khi người nuôi tôm tin vào các thiết chế địa phương, hàng xóm và thương lái, chi phí giao dịch giảm, thông tin được truyền đạt tự do và thỏa thuận chia sẻ rủi ro gia tăng. Ở nông thôn, niềm tin vào người khác hay niềm tin xã hội, là tác nhân chính của vốn xã hội, ảnh hưởng đến hiệu suất và lời lãi mùa vụ.
Hai nhà nghiên cứu Hồ Quốc Thông, Đỗ Hữu Luật (ĐH Kinh tế TPHCM) đã tìm hiểu về tác động của niềm tin xã hội, một chiều hướng chính của vốn xã hội, lên hiệu quả sản xuất và nguy cơ rủi ro trong nghề nuôi tôm ở ĐBSCL. Họ chọn Sóc Trăng, nơi nuôi tôm chiếm 57.000 ha, và Cà Mau với 280.000 ha, để khảo sát, phỏng vấn các nông hộ nhỏ vào tháng 4/2022 và cuối cùng, phân tích dữ liệu từ 349 hộ.
Họ phát hiện ra, niềm tin vào mạng lưới phi chính thức (bao gồm mạng lưới giữa những người nông dân, hàng xóm, cộng đồng địa phương…) liên quan đến hiệu quả cao hơn, ví dụ như cho phép họ trao đổi công lao động, quản lý dịch bệnh… Trong bối cảnh nuôi tôm quy mô nhỏ chiếm đa số thì các mạng lưới phi chính thức có thể đem lại hiệu quả vì nông dân thường phụ thuộc vào tri thức địa phương và chia sẻ kinh nghiệm. Việc hợp tác dựa trên niềm tin phi chính thức có thể đem lại hiệu quả phản hồi nhanh hơn, thuận lợi hơn trước những thách thức như bùng phát dịch bệnh bất ngờ hoặc thay đổi chất lượng nước trong khi các thiết chế chính thức có thể phản hồi chậm hơn, ít phù hợp với nhu cầu cụ thể của nông hộ nhỏ. Điều này nhấn mạnh vào tầm quan trọng của vốn xã hội hoặc một mức tin tưởng cao trong những mạng lưới phi chính thức, nơi các mối quan hệ giữa những người nông dân đóng vai trò nền tảng cho việc duy trì, thậm chí cải hiện sản lượng.
Tuy nhiên, niềm tin vào mạng lưới chính thức (bao gồm cơ quan chính quyền, hội nông dân, dịch vụ địa phương…) cũng làm giảm đáng kể rủi ro. Ở Việt Nam, các dịch vụ khuyến nông của chính quyền với các khóa tập huấn và hỗ trợ quản lý ao nuôi tôm giúp đảm bảo chất lượng nước và kiểm soát dịch bệnh. Ngoài ra, việc tham gia vào mạng lưới khuyến nông thủy sản có thể tiếp cận thông tin về chất lượng tôm giống, sức khỏe tôm và quản lý môi trường, tất cả đều giúp cải thiện việc ra quyết định và giảm thiểu rủi ro.
Trong khi đó, niềm tin và sự tham gia vào các thể chế phi chính thức dường như có tác động làm tăng rủi ro, có thể là do đặc điểm nghề nuôi tôm khiến quản lý yếu kém của một người có thể gây ra tác hại lớn cho cộng đồng, ví dụ xả nước bị ô nhiễm, chứa mầm bệnh. Dù mạng lưới phi chính thức thúc đẩy hợp tác nhưng việc thiếu các quy định hoặc giám sát có thể khuếch đại rủi ro, đặc biệt là khi hành xử cá nhân ưu tiên lợi ích ngắn hạn hơn lợi ích cộng đồng lâu dài. Những động lực như vậy làm nổi bật tính dễ bị tổn thương tiềm ẩn của các mạng lưới không chính thức.
Các cơ quan và tổ chức chính phủ không chỉ nên hướng đến mục tiêu ổn định sản lượng tôm mà còn phải nâng cao chất lượng và tính phù hợp của gói hỗ trợ. Các mạng lưới phi chính thức vẫn có giá trị trong việc chia sẻ kiến thức và nguồn lực, nhưng việc phụ thuộc quá nhiều vào các mối quan hệ này có thể khiến nông dân phải chịu nhiều rủi ro hơn.
Kết quả được nêu chi tiết trong bài báo “Production performance and risk in shrimp farming: The role of social trust belief”, được xuất bản trên tạp chí Aquaculture. □
Bài đăng Tia Sáng số 18/2025
