Nguy cơ lây truyền cúm A độc lực cao từ chợ gia cầm
Việc giám sát các virus cúm A tại các chợ gia cầm ở miền Bắc đã cho thấy nguy cơ lớn tạo ra các chủng virus cúm A có độc lực cao đủ sức châm ngòi cho đại dịch mới.
Vào đầu những năm 2000, virus cúm gia cầm độc lực cao H5N1 đã lan truyền vào Việt Nam qua biên giới Trung Quốc và nhanh chóng trở thành dịch. Kể từ đó, rất nhiều chủng H5N1 đã phân bố trên các đàn gia cầm ở Việt Nam mà đôi khi gây ra những lây nhiễm nguy hiểm trên người.
Thiệt hại về người và của từ dịch bệnh do cúm gia cầm độc lực cao gây ra rất lớn. Đơn cử, việc chủng virus H7N9 xuất hiện trên các đàn gia cầm ở Trung Quốc vào tháng 3/2013 đã dẫn đến cái chết của nhiều người và các đàn gia cầm, gây thiệt hại ước tính 6,5 tỉ USD. Vì vậy, các nhà nghiên cứu đã thiết kế nghiên cứu giám sát các virus cúm A mới trên người và gia cầm, bao gồm các phân loài H5N1 và H7N9 ở miền Bắc, gần biên giới Việt Nam – Trung Quốc.
Từ tháng 7/2021 đến tháng 8/2023, các nhà khoa học tại Viện Chăn nuôi quốc gia và ĐH Y tế Công cộng của Việt Nam, trong hợp tác với Viện Chăn nuôi Quốc tế, ĐH Texas và Bộ phận nghiên cứu Y học Hải quân Mỹ ở Singapore, đã áp dụng cách tiếp cận One Health (Một sức khỏe) để giám sát các chủng cúm A mới ở năm chợ gia cầm tại Hà Nội, Lạng Sơn, Lào Cai và Quảng Ninh. Họ thu thập mẫu trên gà, người bán và môi trường chợ, trong đó chợ ở Hà Nội lấy định kỳ hằng tháng, các chợ còn lại hai tháng một lần.
Theo kết quả phân tích, có 688 mẫu được phát hiện dương tính với virus cúm A. Do chợ gia cầm ở Hà Nội được lấy mẫu thường xuyên hơn nên tỷ lệ phát hiện ở nơi này cao nhất (35,9%). Các virus độc lực cao như H5N1 được phát hiện trong ba mẫu ở chợ Hà Nội, Lạng Sơn và Lào Cai; H5N8 được phát hiện trong sáu mẫu ở Lào Cai và Quảng Ninh. Trong số các chợ gia cầm thì chợ Hà Vỹ (Thường Tín, Hà Nội) có sự xuất hiện của nhiều loại virus cúm A như H6N2 (ba mẫu), H9N2 (26 mẫu); bên cạnh đó các virus H6N6, H9N2 và H5Nx đã được phát hiện trong một mẫu lấy từ người trong chợ.
Như vậy, kết quả cho thấy, các chợ gia cầm thường lưu hành các chủng cúm A. Khi phân tích bộ gene của tập hợp các mẫu dương tính với virus cúm A, các nhà nghiên cứu nhận thấy sự đa dạng đáng kể của virus cúm A, với sáu phân nhóm riêng biệt, trong đó các mẫu hầu họng người bán và phân gia cầm chứa tỷ lệ phát hiện cúm A cao nhất. Các phân nhóm virus cúm A độc lực thấp và cao được phát hiện bao gồm H4N6, H5N1, H5N8, H6N2, H6N6 và H9N2. Tỷ lệ lưu hành cao của virus chứa H6 có khả năng báo hiệu sự gia tăng tỷ lệ lưu hành của các chủng H6 trong của gia cầm ở trang trại và chợ gia cầm Việt Nam.
Phân tích đột biến bộ gene cho thấy các dấu hiệu phân tử liên quan đến khả năng thích nghi của vật chủ, khả năng trốn tránh miễn dịch và khả năng kháng thuốc kháng virus, có thể dự báo khả năng thích nghi của virus, khả năng lây truyền và khả năng gây bệnh.
Các nhà nghiên cứu lưu ý, dù virus H9N2 độc lực thấp nhưng sự xuất hiện của nó trên người cũng cho thấy cần giám sát chặt chẽ hơn do có khả năng lây chéo loài sang người hoặc tái tổ hợp với các chủng cúm A độc lực cao làm tăng khả năng lây truyền hoặc độc lực. Trong bối cảnh người và gia cầm thường xuyên di chuyển giữa biên giới Trung Quốc và Việt Nam, việc không tìm thấy sự xâm nhập của H7 từ các đợt bùng phát ở Trung Quốc là bằng chứng cho thấy hiệu quả của chương trình vaccine cúm gia cầm hai giá của Trung Quốc.
Nhìn chung, sự lưu hành đầy phức tạp của các chủng cúm A cho thấy cần áp dụng phương pháp Một sức khỏe trong giám sát cúm, tích hợp giám sát động vật, con người và môi trường. Trước sự bùng phát cúm H5N1 ở Bắc Mỹ, ảnh hưởng đến động vật hoang dã đến gia súc, cùng với hơn 70 ca nhiễm trên ở người, những phát hiện này càng nhấn mạnh đến kiểm soát và giám sát cúm gia cầm tốt hơn tại các chợ gia cầm Việt Nam để giảm thiểu nguy cơ bùng phát dịch bệnh.
Kết quả được nêu chi tiết trong bài báo “Active surveillance for emerging influenza A virus: findings from a one health study in Vietnam’s live bird markets”, xuất bản trên tạp chí International Journal of Infectious Diseases.□
Bài đăng Tia Sáng số 23/2025
