Di sản đô thị: nhận thức và ứng xử

Một khi chúng ta chưa giải đáp ngọn ngành đến tận cùng của sự hiểu biết và thực hiện đến nơi, đến chốn, bằng hết Tâm, Trí, Lực những vấn đề tưởng chừng như có sẵn: Định vị và tái định vị giá trị di sản; Di sản cho ai? Di sản sống bằng cái gì? Thì đã và sẽ mãi mãi chỉ còn di sản trong ký ức, trong hoài niệm

Chính sự chung chung, mập mờ kể trên đã điển hình hoá các giá trị của di sản làm chúng trở lên giống nhau, khô cứng. Điều này góp phần làm xơ cứng sự hiểu biết, nhận thức về di sản, cản trở sự phát huy các giá trị và là một trong những nguyên nhân dẫn đến những ứng xử chưa phù hợp với di sản như chúng ta đã thấy. Do đó việc công nhận di sản – di tích lịch sử văn hoá cần được ghi rõ tiêu chí di tích đã đạt được và những tiêu chí này cần được cập nhật, tái định vị giá trị để di tích sống bền vững hơn. Công việc này phần nhiều do cơ quan quản lý Nhà nước chuyên ngành thực hiện.
Với di sản đô thị chưa là di tích lịch sử văn hoá, việc định vị và tái định vị giá trị di sản cũng rất quan trọng. Nhưng việc này không phụ thuộc nhiều vào cơ quan quản lý Nhà nước mà xuất phát từ các tổ chức xã hội nghề nghiệp, từ phương tiện truyền thông và đặc biệt từ cộng đồng. Chính những đối tượng này là chủ thể định vị rõ nhất, công bằng nhất và phù hợp nhất giá trị của di sản đô thị, và cũng chính họ sẽ làm giá trị các di sản này lụi tàn hoặc bùng cháy.
Với Hà Nội – Thủ đô ngàn tuổi mang trong mình nhiều tầng lớp di sản đô thị, việc định vị và tái định vị khối tài sản này và từng cá thể trong nó với cách nhìn, cách nghĩ, cách hiểu của con người, bối cảnh năm 2010 là cần thiết và cấp bách. Cùng với những di tích đơn lẻ, ngoài Khu phố cổ, Khu phố Pháp, Khu Hoàng thành Thăng Long, Cổ Loa… còn có khu vực xây dựng thời “bao cấp” và đặc biệt là hệ thống cảnh quan sông, hồ đặc trưng và linh thiêng của Hà Nội đã được xếp hạng trong tâm trí của người dân, nhưng chưa được công nhận chính thức qua các văn bản của cơ quan quản lý Nhà nước. Thiếu định vị, hoặc định vị không chính xác giá trị di sản có thể dẫn đến những hậu quả khôn lường. Cuộc thi ý tưởng thiết kế đô thị và quy hoạch không gian hồ Gươm được thành phố tổ chức vừa qua cho thấy có vấn đề trong việc định vị giá trị di sản. Có phương án đưa hồ Gươm trở về với không gian kiến trúc thế kỷ XIX và xa hơn nữa, muốn ngưng đọng không gian linh thiêng này, bảo tàng hoá hồ Gươm, thay đổi, thậm chí phá bỏ một công trình được xây dựng nửa cuối thế kỷ XX với sự lý giải là không phù hợp với cái cũ, với cái nhìn, cách nghĩ, cách hiểu của người đương thời. Nhưng hồ Gươm không chỉ là trái tim của trái tim Việt Nam, nơi lắng hồn núi sông ngàn năm mà đó còn là điểm nút chuyển hoá hình thái không gian kiến trúc đô thị, dung nạp kiến trúc nhiều thời kỳ, thể loại, tuy có lúc, có chỗ chưa tương thích nhưng vẫn sống hữu cơ, cộng sinh với nhau, do đó ý tưởng nào cắt mạch thời gian, cô cứng không gian, muốn bắt kiến trúc quay lại đều là những ý tưởng thiếu sự định vị hệ giá trị của hồ Gươm.

Di sản cho ai?
Di sản – tên gọi đã mặc định ý nghĩa của nó. Quan niệm của một bộ phận không nhỏ chúng ta hiện nay là tài sản của các thế hệ trước để lại cho mình, của mình mà mặc sức định đoạt. Từ quan niệm sai lầm này, có nơi biến di sản đô thị là của phường mình, tổ mình, xóm mình và ứng xử như tài sản riêng, can thiệp để phục vụ lợi ích của mình.
Về bản chất của vấn đề, chúng ta chỉ là những “người trung gian” để chuyển bức thông điệp của quá khứ đến các thế hệ tiếp theo và hơn nữa là không được phép làm sai lệch và biến dạng bức thông điệp này. Đặc biệt là những di sản khảo cổ học đô thị vô cùng mong manh, luôn bị đe dọa và không thể tái tạo.

Định vị, tái định vị giá trị di sản đô thị trong môi cảnh khu vực, trong sự thay đổi về đối tượng thụ hưởng giá trị, trong điều kiện và tình hình mới… để lần đầu hoặc một lần nữa xác định chỗ đứng của di sản, để thấy những giá trị đã mất đi theo thời gian, do quy luật… hay được hồi sinh, bổ sung những giá trị mới gia tăng như tự nhận ra chính mình giữa chốn đông người. Một điều không thể phủ nhận là cách nhìn nhận, đánh giá, xác định giá trị, vị thế của di sản đô thị của hôm nay- thế kỷ XXI sẽ không y nguyên như thế kỷ XX và càng khác xa với thời điểm khởi thuỷ của nó. Vậy tại sao chúng ta hay quan niệm giá trị di sản từ  khi lập hồ sơ cứ vẹn nguyên đến tận ngày nay và thậm chí đi theo nó đến cuối cuộc đời?

Nếu xác định di sản là cho muôn đời sau và chúng ta chỉ là những người chạy tiếp sức để duy trì và sáng mãi ngọn đuốc của những giá trị văn hoá thì đó quả là những tín hiệu lạc quan cho giá trị và sức sống của các di sản.
Vấn đề này cũng không kém phần quan trọng, nó quyết định đến số phận của di sản và dẫn đến mức độ can thiệp đến đâu… Rõ ràng nếu tài sản này không chỉ của mình mà còn của các đời sau thì sự thận trọng sẽ được đề cao, tư duy và ứng xử với di sản được coi trọng.
Có những vấn đề chúng ta chưa rõ về di sản, hoặc muốn tìm hiểu sâu kỹ hơn về chúng nhưng lực lượng chuyên gia mỏng, thiếu kinh nghiệm, trang thiết bị, công nghệ hiện đại chưa đáp ứng, chúng ta nên dành phần việc này cho các thế hệ tiếp theo, không nên và không được phép khám phá để tận hưởng bằng hết giá trị di sản. Bên cạnh đó đặt ra vấn đề rõ ràng, minh bạch trong ứng xử với di sản đô thị và các không gian văn hoá đặc trưng.

Di sản sống bằng gì?
Nguồn thu là cách hiểu thông thường nhất khi trả lời câu hỏi di sản sống bằng gì? Đó có thể là tiền bán vé thăm quan, tiền công đức… như là cơm, là canh trong bữa.
Cũng như con người, di sản không chỉ có “ăn” mà còn biết sống, biết suy nghĩ phù hợp, tương thích với môi trường. Di sản, đặc biệt là di sản đô thị sống được một phần là nhờ môi trường xung quanh di sản. Nếu bản thân di sản có ngưng đọng không gian, thời gian thì bối cảnh xung quanh vẫn sẽ thay đổi, do đó vấn đề mấu chốt là gắn di sản trong bối cảnh chung – không gian văn hoá di sản đô thị và có sự cộng sinh trong cuộc sống.
Mặt khác, di sản sống được là ở trong lòng của cộng đồng dân cư. Có di sản về mặt giá trị văn hoá, nghệ thuật… là rất cao, nhưng ít phát huy và khó sống được trên thực tế, hoặc có di sản thì ngược lại. Sự sống này nhiều lúc không phụ thuộc vào cấp độ, tính chất, quy mô, của di sản to hay nhỏ mà trông cậy vào sự kết tinh của các giá trị và phương cách, ứng xử văn hoá phù hợp.
Sự sống của di sản còn tuân theo quy luật sinh tồn của sự vật, hiện tượng, do đó nắm bắt được quy luật cũng góp phần ứng xử làm các di sản sống bền vững hơn.
Hà Nội là một thủ đô. Vậy nên các di sản trong đó phải thể hiện rõ những yêu cầu và trách nhiệm của những di sản quốc gia, quốc tế, chứ không riêng của Hà Nội. Sự đan xen, chồng lấp giữa di sản, di tích văn hoá lịch sử, không gian văn hoá, không gian đô thị vừa là nét đặc trưng vừa là bài toán khó giải của Hà Nội, đặt ra vấn đề ứng xử hài hoà trên tinh thần định vị và tái định vị giá trị các di sản đô thị phù hợp.