Khảo cổ học ẩm thực: Một cánh cửa vào các nền văn minh quá khứ 

Những vết tích nhỏ bé cứ ngỡ tầm thường, lại cho chúng ta biết thêm về cách thức ứng xử của các cộng đồng trong quá khứ, hoặc những chuyển biến lớn lao, thậm chí sụp đổ của xã hội.

Vào một ngày oi ả ở Peru, khi cùng các đồng nghiệp chiến đấu với ảo giác do trời nóng gây ra trong lúc khai quật phế tích của một ngôi nhà 1.500 năm tuổi, Katherine L. Chiou, nhà khảo cổ học ẩm thực, kêu lên như nhìn thấy báu vật. 

“Phân của lạc đà không bướu”!!! 

Lúc đầu chỉ có một vài viên tròn nổi lên, đào sâu hơn, nhóm phát hiện ra hàng trăm, rồi hàng nghìn viên phân, cùng với đó là các loại hạt, củ và xương động vật.

Đống phân và hạt đó, hóa là lại là một kho tàng thông tin quý báu về những bữa ăn cổ xưa – điều mà các nhà khảo cổ học vẫn hằng mơ. 

Vi tư liệu ít được chú ý 

Phân lạc đà không bướu có liên quan đến văn hóa Moche, nền văn hóa gạch nối chuyển từ săn bắn hái lượm sang định cư làm nông nghiệp, có niên đại 100 năm sau Công nguyên đến năm 850 sau Công nguyên, là nền văn hóa đặt nền móng cho sự hình thành và phát triển của nền văn hóa Inca nổi tiếng thế giới sau này. Dựa trên phát hiện đáng chú ý này, giờ đây chúng ta biết rằng cư dân nền văn hóa này gom phân lạc đà không bướu hoang và lạc đà không bướu đã thuần hóa, sau đó trộn phân với nước và thức ăn thừa để ủ nên một loại phân bón giàu nitơ, kali và phốt pho. 

Tại sao việc phát hiện ra một thùng ủ phân lại quan trọng đối với các nhà khảo cổ học? Những hạt phân lạc đà không bướu rắn và nhỏ như những hạt đậu này, tuy nhỏ bé không có vẻ gì đáng chú ý, nhưng lại cung cấp manh mối về cách người Moche sống sót trong thời kỳ hạn hán, xung đột và cả sụp đổ chính trị.

Tất cả những thay đổi lớn lao về cấu trúc xã hội, xung đột xã hội ấy có liên quan gì tới những viên phân bé nhỏ của lạc đà không bướu? Những hạt phân lạc đà không bướu rắn và nhỏ như những hạt đậu này, tuy nhỏ bé không có vẻ gì đáng chú ý, nhưng lại cung cấp manh mối về cách người Moche sống sót trong thời kỳ hạn hán, xung đột và cả sụp đổ chính trị.

Nhiều xã hội ở mọi thời đại, bao gồm cả xã hội của chúng ta, đã phải đối mặt hoặc đang đối mặt với những căng thẳng và thảm họa tương tự. Hiểu cách các xã hội trong quá khứ như trải qua những biến động xã hội như vậy, dù thành công hay không thành công, có thể mang lại những bài học quý giá cho ngày nay.

Nền văn hóa tiền thân của văn minh Inca này được coi là đã phân hóa xã hội phức tạp, thiết kế được những tác phẩm nghệ thuật ấn tượng và kiến ​​trúc hoành tráng, bao gồm cả những mạng lưới kênh tưới tiêu rộng khắp, biến những vùng sa mạc thành vùng đất nông nghiệp màu mỡ. Nhưng trong những năm tàn lụi vào thế kỷ thứ 7 và thứ 8 sau công nguyên, cộng đồng Moche phải đối mặt với tình trạng xã hội và chính trị hỗn loạn. 

Dữ liệu của Katherine L. Chiou thu thập được về những bữa ăn của giới thượng lưu trong xã hội Moche cho thấy sự phân hóa giai cấp theo hướng phức tạp hơn – người giàu “trở nên giàu hơn” trong khi những nhóm bình dân lại cảm thấy bất an. Các cuộc khai quật cho thấy, việc phô trương một cách công khai sự giàu có như các lễ chôn cất cầu kỳ và những bữa tiệc phục vụ nghi lễ tôn giáo do tầng lớp thượng lưu giàu có tổ chức có thể đã cho thấy rõ ràng khoảng cách giữa người giàu có và những nhóm còn lại. 

Tệ hơn nữa, cư dân nền văn hóa này cũng phải đối mặt với các tác nhân gây căng thẳng xã hội khác, có thể đã gồm cả những cuộc xâm lược từ các nhóm ngoại quốc hoặc từ các nhóm địa phương khác. Dù không tìm thấy bằng chứng trực tiếp về chiến tranh toàn diện trong thời kỳ này, nhưng các bằng chứng khảo cổ học cho thấy sự gia tăng nhanh chóng của các khu định cư có khả năng phòng thủ – điều đó cho thấy người Moche lo lắng về an ninh, sợ hãi các cuộc đột kích vào cộng đồng để chiếm tài nguyên, tù nhân hay đất đai.

Ngoài những căng thẳng về giai cấp và nguy cơ xung đột, người Moche còn phải đối mặt với một loạt hạn hán và lũ lụt nghiêm trọng từ thế kỷ thứ sáu đến thế kỷ thứ bảy. Những thảm họa môi trường này có thể đã đe dọa cuộc sống của họ ở một khu vực vốn đã khan hiếm nước. Các cuộc tranh chấp về nguồn nước có thể càng khiến cộng đồng này hứng chịu thêm nhiều xung đột.

Tất cả những yếu tố phức tạp này cuối cùng đã dẫn tới những rạn nứt trong cơ cấu xã hội và sự suy vong của văn hóa Moche.

Bức tranh lớn hơn về cộng đồng 

Những gì còn lại ở quá khứ về các nhóm cư dân trong cộng đồng này chỉ là di vật những ngôi nhà, những đống phân trộn từ hơn 1000 năm trước. Và các nhà khoa học phải đọc thông tin từ những di vật còn sót lại này. Những thùng phân lạc đà không bướu cho thấy nhiều thông tin về chế độ ăn uống, về cấu trúc xã hội thời kỳ này bởi người dân thường trộn thức ăn thừa vào thùng phân lạc đà, ủ lại để tưới bón ra ruộng đồng. 

Nhóm nghiên cứu của Katherine L. Chiou tìm hiểu núi Cerro Chepén, một khu vực định cư của người Moche ở phía Bắc Peru. Nhóm khai quật một khu định cư được xây dựng gấp rút trong một khoảng thời gian ngắn nhằm giữ an ninh cho cộng đồng. Trong các tòa nhà lớn, tầng lớp thượng lưu được bảo vệ trong những bức tường phòng thủ cao chót vót, tựa như các cổng các khu vực giàu có ngày nay. Chế độ ăn của giới giàu có thể có ngô, đa dạng các loại trái cây và nhiều loại protein động vật, đặc biệt là các loại hải sản khác nhau. 

Trong khi đó, những thường dân, sống trong những khu nhà bình thường, không được bảo vệ như thế, thường được bố trí gần nguồn nước và ruộng đồng hơn, có chế độ ăn uống hạn chế hơn nhiều so với cư dân thượng lưu. 

Điều mà nhóm nghiên cứu tìm thấy ở nhóm thường dân này, giống như tất cả những cộng đồng khác sinh sống trong thời kỳ bất ổn, họ buộc phải có các chiến lược để ứng phó với nguồn cung cấp thực phẩm thiếu thốn, không ổn định.

Phân tích các thùng ủ phân cho thấy nhóm thường dân ăn thực phẩm chủ yếu được trồng gần nơi cư trú, chẳng hạn như ngô, hạt me algarrobo, sắn và bí. Họ nuôi chuột lang, lạc đà không bướu để làm thức ăn, ăn ốc cạn bám trên những cây xương rồng mọc trên đồi và tìm kiếm những loại cây dại, cỏ dại như rau dền ở quanh nơi mình sinh sống. 

Trước đây, khảo cổ học vi tư liệu thường dễ bị bỏ qua, nhưng càng ngày những thông tin từ những thứ nhỏ bé còn lại trong quá khứ lại cung cấp cho nhiều hiểu biết về các nền văn minh. 

Trong trường hợp ở nền văn hóa Moche, từ những gì còn sót lại của chế độ ăn uống, nhóm nghiên cứu hiểu được sự chênh lệch trong khả năng tiếp cận lương thực – thông tin quan trọng cho thấy sự bất bình đẳng giai cấp có thể đã góp phần dẫn đến sự sụp đổ chính trị của xã hội như thế nào.  Đồng thời, việc nghiên cứu các mô hình ăn uống giúp chúng ta hiểu được cách con người sống sót và chịu đựng những giai đoạn khó khăn. Chẳng hạn, nghiên cứu của Katherine L. Chiou cho thấy thực phẩm – chủ yếu là rau và thịt có thể là yếu tố gắn kết cộng đồng, trong thời kỳ khó khăn, những món ăn quen thuộc này có thể đã gắn kết cộng đồng lại với nhau. 

Ngày nay trên khắp thế giới, mọi người vẫn tiếp tục ưa chuộng những món ăn truyền thống, hoài cổ, đôi khi là những món ăn quen thuộc tới mức nhàm chán để tìm lại cảm giác thân thuộc trong một cộng đồng. Các món ăn được yêu thích làm từ thịt vụn và lòng, chẳng hạn như dồi, xúc xích, súp và món hầm thập cẩm, hay các món ăn nhiều tinh bột vẫn rất phổ biến trong các cộng đồng. Chúng ta vẫn đang tiếp nối với quá khứ bằng những sợi dây món ăn truyền thống như thế. 

Những phát hiện ban đầu về khảo cổ học ẩm thực, chẳng hạn như những vết tích còn lại về chế độ ăn uống, có thể cho chúng ta hình dung rõ hơn về cấu trúc xã hội, giai cấp xã hội, căng thẳng xã hội và cả những thay đổi lớn lao của cộng đồng hay môi trường sống xung quanh. 

Giờ đây, khi ăn một số món ăn đơn giản hay đậm truyền thống, có lẽ chúng ta có thể hồi tưởng lại được phần nào lối sống của các thế hệ, các nền văn hóa trước đây.□

Bảo Như lược thuật 

Nguồn: https://www.sapiens.org/archaeology/food-archaeology-moche/

Bài đăng Tia Sáng số 12/2024