Mark Taimanov: Giữa hai thế giới

Mark Taimanov là trường hợp hiếm hoi trên thế giới khi cùng đạt tới đỉnh cao ở hai lĩnh vực là cờ vua và nhạc cổ điển.

Cặp song tấu piano Lyubov Bruk và Mark Taimanov

Luôn có cơ hội thứ hai sau mỗi thất bại

Nhìn nhận lại cuộc đời đặc biệt của mình, Mark Taimanov cũng luôn cảm thấy thú vị bởi cảm giác được sống ở hai thế giới và làm hai công việc yêu thích. Trong một cuộc trả lời phỏng vấn do đại kiện tướng cờ vua người Pháp, Joel Lautier thực hiện vào tháng 5/2002, Mark Taimanov bộc bạch, cảm thấy hạnh phúc khi không phải lựa chọn một trong hai công việc. “Thậm chí nó còn đem dến nhiều thuận lợi: tôi đón nhận thất bại tốt hơn những người khác vì luôn có cơ hội thứ hai sau mỗi thất bại. Điều đó đem lại cho tôi nhiều sự tự do nội tâm và nhiều người bạn thân thiết là những đồng nghiệp ở cả hai thế giới…”. Ông gắn bó với Dmitri Shostakovich, Khachaturian, Mstislav Rostropovich, Sviatoslav Richter (âm nhạc) Mikhail Botvinnik, Vasily Smyslov (cờ vua)… Trước câu hỏi làm thế nào để đạt tới đỉnh cao ở hai lĩnh vực, Taimanov trả lời: “Tôi không trộn lẫn hai sự nghiệp mà chỉ đơn giản là ‘chạy đi chạy lại’ giữa chúng. Khi biểu diễn âm nhạc, tôi thường ‘cất’ cờ vua lại và khi chơi cờ, tôi ‘cất’ cây đàn đi”.

Âm nhạc đóng vai trò quan trọng trong việc xác lập phong cách chơi cờ của Taimanov. “Tôi không coi những người cùng tranh tài là đối thủ mà là đối tác: cùng nhau xây dựng nên một tác phẩm nghệ thuật – cuộc chơi cờ. Đó cũng là cách mà tôi cùng người vợ đầu tiên, Lyubov Bruk, biểu diễn các tác phẩm âm nhạc”, ông trả lời Sport Weekend năm 2011.

Mark Taimanov hài hước nói về bản thân mình, “tôi không khiêu khích đồng nghiệp bởi các kỳ thủ vẫn coi tôi là một nghệ sỹ còn những nghệ sỹ lại nhìn nhận tôi như một kỳ thủ… Tôi luôn cảm thấy mình là kẻ nghiệp dư trong cả hai lĩnh vực.” Khiêm tốn như vậy nhưng những thành công của ông đều khiến người ta ngưỡng mộ. Mark Taimanov và Lyubov Bruk là một trong cặp song tấu piano xuất sắc của thế kỷ 20 với bản thu âm tác phẩm của Rachmaninov, Chopin, Poulens, Arensky, Milhaud… Bên bàn cờ, Mark Taimanov còn là một kỳ thủ cự phách với ngôi vô địch Soviet năm 1956, lọt vào tốp 20 kỳ thủ xuất sắc nhất thế giới từ năm 1946 đến năm 1971 và hai lần dự giải Vòng loại vô địch thế giới¹. Dẫu chưa từng đăng quang ngôi vô địch thế giới nhưng ông từng đánh bại sáu nhà vô địch thế giới như Botvinnik, Vasily Smyslov, Mikhail Tal, Tigran Petrosian, Spassky và Anatoly Karpov.

Lý giải về tình yêu với cả cờ vua và âm nhạc, Mark Taimanov cho rằng, nó bắt nguồn từ cha mẹ mình. “Bố mẹ của tôi rất tuyệt vời”, ông đã tự hào nói như vậy trong cuộc phỏng vấn năm 2006. “Mọi thành công về cờ vua của tôi đều được thừa hưởng gene của bố – ông là một kỳ thủ đam mê và một nghệ sỹ tài năng. Mẹ tôi từng theo học thanh nhạc ở Nhạc viện Kharkov”. Là kỹ sư xây dựng, cha của Mark Taimanov đã tham gia xây dựng hầu hết các nhà hát tại Leningrad. Mẹ Mark đã dạy con những bài học âm nhạc đầu tiên. Năm 11 tuổi, Mark Taimanov được mời đóng vai nghệ sỹ vioilin nhí trong bộ phim “Bản concerto của Beethoven”. Mark đã mất vài tháng học violin để nắm được những kỹ thuật cơ bản. Dĩ nhiên, cậu bé chỉ cần có khả năng chơi đúng nốt, tiếng đàn mà khán giả thưởng thức là của nghệ sỹ violin nổi tiếng thời đó, Miron Borisovich Polyakin. Ông vẫn còn nhớ vị nhạc trưởng tham gia là Karl Ili’ch Aliasberg, người đi vào lịch sử thành phố khi chỉ huy màn ra mắt bản giao hưởng số 7 của Shostakovich trong thời kỳ Leningrad bị phong tỏa. Nhiều năm sau, trong một lần đến Nga biểu diễn, nghệ sỹ violin Isaac Stern đã nói với Taimanov, “Nga có nhiều nghệ sỹ violin trẻ tài năng nhưng kỳ lạ là cách cầm đàn của họ thật vụng về. Tôi chỉ lần duy nhất trong đời ấn tượng với lối chơi thật thanh nhã của cậu bé Nga” khi xem “Bản concerto của Beethoven”.

Vài tháng sau khi công chiếu bộ phim, Mark Taimanov được mời tham gia lễ khai trương Cung thiếu nhi Leningrad. Tại đây, người ta hỏi cậu bé Mark 11 tuổi là thích lựa chọn hoạt động nào, “tiếng nói bên trong thì thầm với tôi là hãy chọn cờ vua”, Mark Taimanov kể lại.

Người phụ trách về cờ vua ở Cung thiếu nhi khi đó không ai khác là Mikhail Botvinnik, sau này trở thành đại kiện tướng quốc tế, 23 lần vô địch Soviet và ba lần vô địch thế giới. Botvinnik đã mở lớp đặc biệt gồm những học trò xuất sắc nhất khóa đầu, “mọi cậu bé đều mơ được tham gia lớp học này, tôi cũng vậy, cho đến năm 1941, lớp học đóng cửa vì chiến tranh”, Mark Taimanov hồi tưởng.

Tuy theo học cờ vua nhưng Mark Taimanov vẫn không xao nhãng âm nhạc. Năm 1945, ông học piano tại Nhạc viện Leningrad và gặp Lyubov Bruk, một nữ nghệ sỹ tài năng. Họ sớm thành một cặp ăn ý trên sân khấu và đời thực. Cưới nhau ở tuổi 19, hai nghệ sỹ bắt đầu sự nghiệp với các bản duet và nhanh chóng nổi tiếng toàn Soviet.

Đáng tiếc cho cặp nghệ sỹ, chỉ một vài lần hiếm hoi được đi biểu diễn ở nước ngoài nên ít được khán giả phương Tây biết đến. Tuy vậy, họ đã đem về cho khán giả trong nước tác phẩm của các nhà soạn nhạc phương Tây, đáng chú ý, họ là người đầu tiên trình diễn các bản piano duo của Poulenc ở Nga. Gần 50 năm sau, bản thu âm màn biểu diễn tác phẩm do Rachmaninov, Arensky, Poulenc… với dàn nhạc thính phòng Leningrad của hai nghệ sỹ trẻ được hãng Philipps phát hành trong tuyển tập “Những nghệ sỹ xuất sắc thế kỷ 20”. “Trong âm nhạc, vinh dự lớn nhất của tôi là được đưa vào tuyển tập này. Trong số hơn 70 album, bên cạnh những cái tên mà tôi hết sức kính trọng như Rubinstein, Rachmaninov, Horowitz, Gilels có duy nhất một cặp piano duet, Lyubov Bruk và Mark Taimanov. Thật hết sức ngạc nhiên và tự hào!”, Taimanov kể lại. Đáng tiếc là do hạn chế về kỹ thuật của thời kỳ đó mà các bản thu âm bị lẫn nhiều tạp âm, đặc biệt ở tổ khúc thứ hai của Rachmaninov hay bản concerto của Poulenc. Sau này, khi kỹ thuật thu âm đã được cải tiến thì Mark Taimanov và Lyubov Bruk chia tay.

Hai năm khốn đốn vì một ván cờ

Taimanov vô địch Soviet năm 1956, lọt vào tốp 20 kỳ thủ xuất sắc nhất thế giới từ năm 1946 đến năm 1971

Nguyên nhân dẫn đến cuộc chia tay của cặp nghệ sỹ trẻ bắt nguồn từ một “tai nạn” trong sự nghiệp cờ vua của Mark Taimanov. Khi đó, Taimanov đã là nhà vô địch toàn liên bang (ông đăng quang năm 1955), thành viên “đội hình trong mơ” của cờ vua Soviet. Trong những năm 1950 và 1960, “mọi thành công đều đến với tôi thật dễ dàng”, Taimanov hồi tưởng.

Tai nạn bất ngờ đến với Taimanov: tại giải Vòng loại thế giới, tổ chức tại Vancouver năm 1971, Bobby Fischer (Mỹ) đánh bại ông với tỷ số 6-0. Các quan chức Soviet cho rằng có vấn đề chính trị nào đó trong thất bại này vì không thể lý giải tại sao đại diện xuất sắc của thế hệ vàng Nga lại thua đau như vậy. Kết quả khám xét ngay khi Taimanov về tới biên giới cho thấy: hành lý của ông có đô la Mỹ và sách của Aleksandr Solzhenitsyn (hồi đó vẫn bị cấm lưu hành ở Soviet). Dù Taimanov lý giải đây là nhuận bút của một tạp chí Hà Lan trả cho Salo Flohr, một người bạn và huấn luyện viên của ông, nhưng không thuyết phục được ai.

Trong vòng hai năm sau đó, các nhà chức trách Soviet đã thi hành nhiều biện pháp trừng phạt, “tôi bị tước quyền công dân, không được hưởng lương [hằng tháng, tất cả các đại kiện tướng quốc tế Soviet đều được hưởng một khoản thu nhập ưu đãi]. Tôi bị cấm thi đấu và lưu diễn nước ngoài cũng như bị cấm xuất hiện trên báo chí. Thậm chí tôi còn bị vu khống và buộc tội, trong đó có tội đọc sách cấm của Solzhenitsyn”, Taimanov đã hé lộ những gì ông phải chịu đựng trong quãng thời gian đó. Cuộc hôn nhân đầu tiên của ông cũng tan vỡ trong thời gian này.

Nhưng thực chất nguyên nhân nào dẫn đến thảm bại 0-6 trước Bobby Fischer? Dù Fischer nhanh chóng giành được thắng lợi hai ván đầu nhưng Taimanov nghĩ vẫn có thể đảo ngược tình thế ở ván thứ ba, ván đấu mang tính chất bước ngoặt. “Sau này Fischer cũng thừa nhận là điểm số chung cuộc không phản ánh được tương quan lực lượng. Tôi có cảm giác kinh khủng như đang đấu lại một cỗ máy chưa bao giờ mắc lỗi. Ở ván ba, tôi đã kiểm soát được thế trận để thiết lập hàng loạt thế cờ tấn công đối thủ. Nhưng vào thời điểm tưởng mình chắc thắng, tôi lại không thể phá vỡ được thế phòng thủ của Fischer… Mọi nước đi đều bị anh ta cản phá, tôi đã suy nghĩ rất lung nhưng không ích gì. Thất vọng và kiệt sức rồi đánh mất thế trận, cuối cùng tôi thất bại. 10 năm sau, tôi mới tìm được lời giải cho ván đấu chết người này nhưng không may là nó không còn quan trọng nữa”. Taimanov lý giải mọi chuyện trong “Tôi đã trở thành nạn nhân của Fischer như thế nào”, cuốn sách xuất bản năm 1992.

Năm 1973, giải Vòng loại vô địch thế giới được tổ chức tại Leningrad vào năm 1973. Do việc cấm không cho ông thi đấu ở một giải quốc tế ngay tại thành phố quê hương có thể sẽ đón nhận rất nhiều chỉ trích nên hồ sơ của ông được đóng lại. Danh dự và sự nghiệp của Taimnanov cũng được phục hồi từ đây. Một trong những niềm vui âm nhạc của ông là biểu diễn các bản impromptu tại buổi độc tấu, tổ chức vào đêm bế mạc các giải đấu cờ vua hoặc thi thoảng đệm đàn cho Smyslov, một giọng bariton đẹp của đội tuyển Nga.

Ngoài cờ vua và âm nhạc, Taimanov còn viết lách và xuất bản, trong đó có nhiều cuốn sách về nghệ thuật khai cuộc mà một vài biến thể của nó đã gắn liền với tên tuổi ông như phòng thủ Sicilian Defence, Modern Benoni, Nimzo-Indian và Taimanov Defence.

Chú thích:

1. Vòng loại vô địch thế giới (Candidates tournament) là cuộc thi lựa chọn ứng cử viên cho giải vô địch thế giới. Người giành chiến thắng cuộc thi này sẽ tranh ngôi vô địch với kỳ thủ vô địch thế giới giải trước.