Tôi viết truyện “Tướng về hưu” (2)

Trước đổi mới, văn học Việt Nam nằm trong cảm hứng của hệ tư tưởng duy lý trí (hữu tâm viết văn). Đổi mới thực sự là cơ hội có một không hai để cho văn học “chớp thời cơ qua sông gí tốt”, vượt ngục ra khỏi sự cầm tù nghiệt ngã và đáng sợ kia. Lý trí đơn thuần thường ham cắt xén, chỉ thấy sự ngưng đọng và chết chóc. Trên thực tại, dòng đời giống như dòng sông, như “dịch”, không một sát-na nào ngừng trôi chảy, luôn ở trong thế tương sinh tương lập. Đấy chính là đối tượng văn học, cũng là của Đạo và Thiền.

Con người ta, mỗi người đều như một que diêm đang cháy, không ai sống hộ cho ta, “không ai mang bệnh hộ mình, không ai hôn được người tình giúp ta”¹, mỗi người đều là một bản ngã, một duy nhất không lặp lại. Que diêm kia cháy hết rồi tắt lịm đi, chỉ còn chút khói xanh vấn vương để lại. Rồi chính chút khói xanh mong manh cũng tan loãng và biến mất tựa như vết chân trên cát bị sóng xóa nhòa.

Tuy nhiên, cũng nên chụp lấy làn khói xanh đang còn ở trong phút giây phiêu lãng, bồng bềnh kia bởi dù cho khái niệm (ngôn ngữ, tiếng nói) không chuyên chở được thực tại nhưng người ta vẫn có thể nương vào khái niệm (ngôn ngữ, tiếng nói) để tìm đến và tìm lại thực tại. Viết đến đây, tôi chợt nhớ đến những tấm bia mộ ghi tên tuổi ngày tháng năm sinh, năm mất của bao người và hiểu ra được cái ý nghĩa níu kéo cuối cùng của sự sống trên thế gian này!

Truyện Tướng về hưu viết ra sau đám tang mẹ tôi, sau ba tháng tôi trực tiếp săn sóc mẹ mình. Có lẽ việc chứng kiến từng giây, từng phút lâm chung của mẹ đã khiến cho tôi ngộ ra được nhiều điều về lẽ tử sinh ở đời. Xin mẹ tha lỗi cho con. Con xin lạy mẹ!

Lúc đầu tôi viết Tướng về hưu chỉ với ý nghĩ hòng mong chụp lại ít nhiều “làn khói xanh” sau đám tang đau thương của mẹ tôi. Sau này truyện được in ra, rồi được dư luận quan tâm, nhiều người đọc Tướng về hưu khen ngợi, phát hiện ra văn học Việt Nam, đọc lại văn học Việt Nam, tìm hiểu nghiên cứu về văn học Việt Nam, thậm chí cầm bút viết văn; truyện được giới thiệu cả trong và ngoài nước. Chính khi đó tôi mới hiểu ra điều diệu hữu (có điều kỳ diệu) của việc viết truyện ngắn này.

Thế nào là  vô tâm diệu hữu?

Trong Thiền học có khái niệm vô tâm (không tâm). Nhưng đừng quên rằng cùng song hành với vô tâm là  diệu hữu. Nếu chỉ đơn thuần không tâm thì đó chỉ là  ngoan không, một cái không trống rỗng, không có gì, không ý nghĩa gì.

Để giải thích về Thiền, về vô tâm diệu hữu không có cách gì khác ngoài việc giải thích bằng giai thoại. Vậy xin kể lại vài giai thoại sau đây:

Giai thoại 1:

Một thiền sinh trẻ tuổi đi thăm thiền sư. Vừa gặp thiền sư, thiền sinh này đã thao thao bất tuyệt:

– Làm gì có tâm, làm gì có trí! Làm gì có thiện, làm gì có ác! Làm gì có trên, làm gì có dưới! Thầy chẳng có, trò cũng không, chẳng có cái gì cho đi, chẳng có cái lấy về! Tất cả là không! Tất cả đều là hư vô!

Vị thiền sư điềm tĩnh lắng nghe không nói một lời. Bất ngờ ông cầm cái gậy giáng đòn thật mạnh lên người thiền sinh. Thiền sinh kia hoảng hốt, giận dữ nhưng không biết nói sao. Thiền sư điềm tĩnh bảo rằng:

– Nếu không có gì trên đời này là thực và tất cả đều là hư vô thì sự giận dữ của ngươi ở đâu mà đến? Hãy suy nghĩ thêm về điều ấy.

Cái gậy của vị thiền sư chính là một bài học về vô tâm diệu hữu, cũng đồng thời nói về sự phá chấp của Thiền.

Giai thoại 2:

Có hai thiền sinh vui vẻ đi chơi gặp một vũng nước. Bên vũng nước có một cô gái đang đứng lúng túng không biết làm sao lội qua để khỏi ướt người. Thiền sinh A lẳng lặng đi tới bế cô gái sang bờ bên kia.

Trên đường về, thiền sinh B bực bõ không vui. Cuối cùng nhịn không nổi, thiền sinh B nói:

– Tôi hỏi đạo hữu: Ta là người tu hành tại sao đạo hữu lại đi bế cô gái trẻ đẹp trên tay qua chỗ lội kia? Vậy thử hỏi xem có được không?

Thiền sinh A mỉm cười bình thản:

– Đạo hữu ơi, thật tội nghiệp cho anh! Tôi đã giúp cô gái qua chỗ lội rồi, cô gái nay đã về nhà. Tôi không ngờ đạo hữu vẫn còn cõng nàng đến tận bây giờ!

Phải chăng đây cũng là một bài học cho sự vô tâm diệu hữu và  vô tâm không ngoan?

Giai thoại 3:

Một chàng trai tự thấy mình tu luyện đắc đạo bèn tìm đến xin gặp thiền sư làm lễ nhập môn. Thiền sư bảo:

– Con hãy về bỏ hết không giữ chút gì ở trong lòng nữa rồi đến gặp ta.

Chàng trai về nhà, sau đó nhiều lần tìm đến để gặp thiền sư, lần nào cũng nói rằng mình đã buông bỏ hết mọi sự trong lòng không còn gì nữa. Thiền sư mỉm cười:

– Con phải rũ bỏ cái biết mình đã rũ bỏ mới thực là rũ bỏ hết. Bồ tát không biết mình là Bồ tát nữa mới là Bồ Tát!

Phải chăng đây cũng là một bài học cho sự vô tâm diệu hữu và  vô tâm không ngoan?

Giai thoại 4:

Hôm trước, nhà nghiên cứu phê bình văn học Nguyễn Đăng Điệp, Viện trưởng Viện Văn học đến gặp mời tôi góp tham luận về thời kỳ văn học đổi mới. Tôi không biết góp gì nhưng không muốn phụ lòng thành của bạn. Nguyễn Đăng Điệp bảo:

– Anh hãy kể lại chuyện anh viết Tướng về hưu.

Đầu bài thật khó. Tôi bật cười nhớ đến chuyện có con rết đang nhịp nhàng lanh lẹ đi lại, bỗng gặp con bướm bay qua chọc ghẹo.

– Này anh Rết, anh bò khéo thế, vậy chân nào trước chân nào sau nhỉ?

Thế là rết về nhà phân tâm, trở nên rối trí, vụng dại, bò lê bò càng, cố gắng phân tích xem chân nào đi trước chân nào đi sau.

Phải chăng việc viết Tôi viết truyện Tướng về hưu cũng tội nghiệp chẳng khác gì truyện rết!

Đến nay Tướng về hưu đã được dịch sang nhiều thứ tiếng nhưng công đầu thuộc về công cuộc đổi mới “có thời có tự mảy may, không thời cả thế gian này cũng không”, thuộc về những độc giả, những người bạn thân thiết của tôi, những dịch giả, những biên tập viên và cộng tác viên trong và ngoài nước. Nhân đây tôi xin cảm ơn tất cả.

———–
¹ Thơ Bảo Sinh