Vincent van Gogh: Số phận long đong của một bức họa
Congregation leaving the Reformed Church in Nuenen, một bức họa ở giai đoạn đầu sự nghiệp của Vincent van Gogh, đã phản ánh một phần cuộc đời danh họa.
“Châu về Hợp Phố” sau gần 15 năm lưu lạc
Vào giữa mùa đông 1884 đến mùa thu năm 1885, van Gogh sống cùng với cha mẹ ở Nuenen, một ngôi làng nhỏ ở phía Bắc Brabant, cách Eindhoven một vài dặm về phía Đông Bắc. Cha của van Gogh là mục sư của nhà thờ Cải cách vào năm 1882. Dù mối quan hệ với cha cũng không tốt đẹp gì nhưng sau quãng thời gian ở Anh, van Gogh muốn sống giữa tình cảm ấm áp của gia đình. Đây cũng là thời điểm ông quan tâm đến những người nông dân Hà Lan và vẽ nhiều bức về cuộc sống kham khổ, vất vả của họ, trong đó có The Potato Eaters (Những người ăn khoai tây) và một số bức vẽ nhà thờ của làng.
Ông tập trung vào vẽ nhà thờ nhỏ nơi cha mình phụng sự và coi đó là một món quà tặng mẹ – vào thời gian này hầu như bà chỉ quanh quẩn ở nhà vì bị gãy chân. Trong một bức thư gửi em trai là Theo đề ngày 3/2/1884, ông viết “Thật may mắn là tâm trạng của mẹ đã cân bằng và chấp nhận tình trạng sức khỏe hiện tại. Và mẹ cũng bắt đầu cảm thấy thích thú với những thứ vặt vãnh. Anh mới thử vẽ ngôi nhà thờ nhỏ với bờ giậu và cây cối để tặng mẹ”.
Bức họa này bị bỏ lửng đến một năm rưỡi sau, vào mùa thu năm 1885, van Gogh mới trở lại và chỉnh sửa so với phác thảo ban đầu như ông kể với em trai qua thư. Nguyên bản bức họa này chỉ có một nhân vật là một người nông dân cầm mai phía trước nhà thờ, phía sau là hàng cây xanh lá. Tuy nhiên, sau đó van Gogh đã thay đổi: vẽ hàng cây u buồn chỉ còn thưa thớt những chiếc lá ngả màu – dấu hiệu của mùa thu, và thay vì một người, ông vẽ cả một nhóm người mặc tang phục từ nhà thờ bước ra, chỉ dấu một biến động đau buồn của gia đình mình: cha van Gogh đã qua đời vào tháng 3/1885. Bức họa mang tên Congregation Leaving the Reformed Church in Nuenen (Giáo đoàn rời nhà thờ cải cách ở Nuenen).
Cùng với View of the Sea at Scheveningen (Quang cảnh biển Scheveningen), một bức họa được van Gogh vẽ tại bờ biển Scheveningen gần The Hague vào tháng 8/1882, Giáo đoàn rời nhà thờ cải cách ở Nuenen được treo ở Bảo tàng van Gogh Hà Lan.
Vào một đêm tối trời tháng 12/2002, cả hai bức đều bị Octave Durham (có biệt danh là “Con khỉ” vì tài leo trèo) và Henk Bieslijn đánh cắp sau khi thám thính vào buổi sáng. Bọn họ leo lên mái bảo tàng bằng một cái thang đi thuổng, đập vỡ cửa sổ bằng một cái búa. Chỉ mất đúng 30 phút, chúng đã ở bên trong phòng trưng bày, sau đó tháo tranh khỏi khung hai bức nhỏ nhất, gần chỗ mình nhất. Một nhân viên an ninh đã phát hiện ra sự việc nhưng không có phép dùng súng nên đành bất lực nhìn hai tên trộm tẩu thoát.
Có một tình huống quan trọng trong vụ trộm tranh này: khi chạy trốn một cách vội vã, Durham đã bị ngã mạnh đến mức làm rách cả bức Quang cảnh biển Scheveningen, một miếng rách có diện tích 7cm x 2cm ở góc dưới bên trái. Ngoài ra, hắn cũng để rơi cái mũ bóng chày của mình, trên đó có 10 sợi tóc, đủ sức cung cấp vật liệu cho các nhà khoa học tách chiết DNA. Nhờ vậy cảnh sát đủ bằng chứng truy tìm và bắt được hắn tại Tây Ban Nha một năm sau đó. Durham bị kết án 4,5 năm và đồng phạm bốn năm, cả hai đều bị phạt thêm 350.000 Euro vì hư hại gây ra cho Bảo tàng van Gogh. Sau này, Durham khai, mục đích của hắn là muốn đánh cắp bức họa nổi tiếng Sunflowers (Hoa hướng dương) nhưng nó lại được bảo vệ quá tốt trong khi bức nổi tiếng khác là Những người ăn khoai tây lại quá lớn cho vụ trộm đó.
Sau vụ trộm, Durham đã bán lại bức tranh cho những kẻ chơi tranh Ý và không tiết lộ manh mối gì về bức họa. Trong một thông cáo báo chí vào năm 2010, Giovanni Nistri của Bộ Chỉ huy Bảo vệ Di sản Văn hóa Carabinieri Ý nghi ngờ cả hai liên quan đến gia đình mafia Camorra ở Naples. Sau đúng 13 năm, lực lượng thực thi pháp luật Ý Guardia di Finanza tìm thấy nó tại Castellammare di Stabia gần Naples vào tháng 1/2016.
Giáo đoàn rời nhà thờ cải cách ở Nuenen và Quang cảnh biển Scheveningen không phải là tác phẩm được biết đến rộng rãi của van Gogh nhưng ra đời trong bối cảnh họa sỹ kiếm tìm cách thể hiện mới và thử nghiệm cách dùng màu mới.
Đây không phải lần đầu tiên Giáo đoàn rời nhà thờ cải cách ở Nuenen bị đe dọa. Nó từng bị đánh cắp trước đó vào năm 1991 trong một vụ trộm 20 bức của van Gogh trong bảo tàng mang tên ông. Thật may mắn là chỉ trong vòng 24 tiếng đồng hồ, cảnh sát Hà Lan đã tìm lại được cả 20 bức ở Amsterdam và điều kinh khủng là trong đám trộm có một bảo vệ của bảo tàng và một cựu nhân viên thuộc công ty an ninh được bảo tàng thuê.
Nếu ở lần đầu, quãng thời gian quá ngắn khiến bức họa không bị ảnh hưởng gì thì ở lần thứ hai, gần 15 năm lưu lạc khiến người ta lo ngại. Sau khi trở về bảo tàng ở Amsterdam, các nhà bảo tồn đã thực hiện một cuộc kiểm tra chi tiết để xác định tình trạng hư hại của hai bức họa. Không chỉ Quang cảnh biển Scheveningen bị rách mà Giáo đoàn rời nhà thờ cải cách ở Nuenen cũng bị ảnh hưởng do không được bảo quản trong điều kiện tối ưu. Bảo tàng cân nhắc việc có nên loại bỏ lớp véc ni ố vàng bên ngoài bức tranh trước khi trưng bày trở lại bởi nó có xu hướng gây bóng không mong muốn trên bề mặt và khiến màu sắc ấm hơn cho lớp màu vẽ.
Đó là điểm khởi đầu cho nghiên cứu bức tranh của một nhóm các nhà khoa học bảo tồn, khoa học vật liệu, vật lý làm việc tại các trường đại học, viện nghiên cứu và quỹ văn hóa ở Hà Lan, Ý, Thụy Sĩ và Ba Lan. Kết quả được họ xuất bản trên tạp chí Heritage Science “Congregation leaving the Reformed Church in Nuenen by Vincent van Gogh: a combined multi-instrumental approach to analyse the painting’s stratigraphy in support of varnish removal” (Giáo đoàn rời nhà thờ cải cách ở Nuenen của Vincent van Gogh: một cách tiếp cận đa thiết bị để phân tích địa tầng học của bức họa cho việc loại bỏ lớp véc ni).
Khám phá van Gogh ở giai đoạn đầu sự nghiệp
Giáo đoàn rời nhà thờ cải cách ở Nuenen không phải là tác phẩm được biết đến rộng rãi của van Gogh. Hầu hết những bức nổi tiếng đều được ông vẽ ở giai đoạn sau này khi bắt đầu sống ở Pháp và đón nhận những trào lưu nghệ thuật mới ở Paris cũng như chịu ảnh hưởng từ nghệ thuật tranh khắc gỗ Nhật Bản. Cột mốc chỉ dấu sự thay đổi của bút pháp là Những người ăn khoai tây. Cũng được vẽ cùng giai đoạn với bức họa đó, Giáo đoàn rời nhà thờ cải cách ở Nuenen thể hiện sự kiếm tìm cách thể hiện mới và thử nghiệm cách dùng màu mới.
Để hiểu về bức họa, các nhà khoa học cần trả lời được một số câu hỏi về các lớp véc ni, nguyên nhân dùng chúng, ai đã làm điều này và thành phần, đặc tính của chúng… Xét về lịch sử bức họa, có một số manh mối về thực hành sơn lớp véc ni của van Gogh. Trong một số bức thư gửi em trai vào năm 1883 và 1885, ông đã kể về những lớp véc ni đã khô. Chức năng của lớp véc ni này không chỉ tạo ra một bề mặt bóng mà còn làm bão hòa màu sắc, do đó đem đến những sắc thái của bảng màu tối của các bức họa trong giai đoạn đầu sự nghiệp. Van Gogh đã phân biệt hai vật liệu chủ yếu là “lòng trắng trứng” và “véc ni” mà không có sự giải thích rõ ràng về nguyên liệu véc ni.
Trong một lần phục chế bức Hoa hướng dương mà van Gogh vẽ năm 1889, người ta đã tìm thấy một lớp véc ni chứa alkyd tổng hợp. Do đó, các nhà bảo tồn cho là bức Giáo đoàn có thể có véc ni alkyd trên bề mặt. Để thực hiện các cuộc kiểm tra không xâm lấn, hạn chế tối đa ảnh hưởng đến tác phẩm và phân tích vật liệu trích xuất từ đó, họ đã sử dụng các kỹ thuật tối tân như quang phổ huỳnh quang tia X (XRF), kính hiển vi điện tử quét với quang phổ tia X phân tán năng lượng (SEM-EDS), quang phổ biến đổi hồng ngoại Fourier – Phản xạ toàn phần suy giảm (FTIR-ATR)… Đó là cách để họ nhìn sâu vào các lớp vẽ và tìm câu trả lời.
Khi tìm hiểu về bảng màu van Gogh đã sử dụng, các nhà nghiên cứu đã tìm thấy chì trong mọi mẫu trích xuất hoặc liên quan đến việc sử dụng chì trắng. Màu sắc này không chỉ là thành phần chính trong lớp nền bức tranh mà còn được sử dụng trong các lớp màu tô trên đó. Cùng với chì trắng, họ thấy kẽm, chủ yếu được thêm vào ở lần sửa chữa và vẽ thêm vào năm 1885, như tường của nhà thờ, trang phục của đoàn người và phần tô phía trước nhà thờ. Tương phản với điều này, trong những lớp vẽ năm 1884 thì chỉ có kẽm, chủ yếu trong nét cọ tô màu lam của bầu trời, vốn nổi bật bên đám mây trắng xốp bồng bềnh – chỉ dấu của chì trắng và có thêm một lượng đáng kể titanium. Màu trắng này có trên thị trường họa phẩm vào những năm 1920, có thể đó không phải là nét vẽ nguyên bản mà được tô thêm sau này.
Việc phục hồi nguyên bản Giáo đoàn rời nhà thờ cải cách ở Nuenen đã đem lại cho các nhà bảo tồn một phương pháp để gìn giữ những kiệt tác của van Gogh, mặt khác, giúp người đời sau hiểu được sự tìm tòi, thử nghiệm trong bước đường nghệ thuật của ông, và cả những tình cảm thầm kín mà ông chuyển tải trong từng nét vẽ.
Các mẫu ở rìa dưới bức họa chứa chì, can xi, bari và lưu huỳnh – chỉ dấu sự hiện diện của chì trắng, calci carbonat và bari sulfat. Các hợp phần của lớp nền phía dưới tranh khác biệt với lớp nền ở bên trên tranh, trong đó các hạt vật liệu chứa bari và lưu huỳnh có các tinh thể lớn, góc cạnh, mang đặc tính của dạng bari sulfat tự nhiên. ở phía trên bức tranh, hầu hết các lớp màu đều có sự hòa trộn của các màu tô theo kỹ thuật wet-on-wet (chồng một lớp sơn ướt lên lớp sơn còn ướt khác) mà van Gogh đã áp dụng triệt để trong giai đoạn sáng tác sau này của mình. Ngoài thành phần chủ yếu là chì trắng còn có các hạt vật liệu màu đỏ cam, tương ứng với màu đỏ son (vermilion), được xác nhận với sự hiện diện của thủy ngân và lưu huỳnh.
Bên cạnh đó, những cành cây màu vàng và đỏ cho thấy có nhôm, silic và sắt, màu xanh biển cho thấy có sodium, nhôm, silic, lưu huỳnh và kali. Phần nền của khu vực này có một lượng nhỏ bari sulfat. Tất cả đều được bao phủ bằng một lớp mỏng trong suốt nhưng phát sáng dưới tia cực tím. Ở phía dưới bức tranh, lớp trong suốt này dày hơn và phát sáng màu xanh lam nhạt dưới tia cực tím. Kỹ thuật FTIR-ATR tiết lộ vật liệu của lớp trong này chứa protein và kỹ thuật SEM trên bề mặt bức tranh cho thấy những “hòn đảo” và “điểm lồi” liên quan đến lớp màng này. Trước đây, van Gogh đã từng kể với em trai là sử dụng lòng trắng trứng như lớp véc ni cho tranh. Đây từng là một kỹ thuật có từ thời Ai Cập và được nhiều họa sĩ châu Âu sử dụng. Gần đây, trong một công bố trên Nature Communications mới đây, các nhà khoa học Đức và Ý đã phát hiện ra các danh họa Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci đã thử nghiệm thủ thuật này.
Từ những phép đo đạc hiện đại, nhóm nghiên cứu liên ngành có thể kết luận là lớp véc ni bao phủ bức tranh chứa nhựa alkyd và đang có dấu hiệu phân rã là kết quả của cuộc phục chế do Jan Cornelis Traas thực hiện vào năm 1961 – một bức họa khác được ông phục chế cùng năm cũng sử dụng vật liệu này. Lớp mỏng trong suốt bên dưới là do đợt vẽ và sửa chữa thứ hai của chính van Gogh với việc sử dụng lòng trắng trứng.
Ở đây, hơn cả việc hình thành lớp kết dính màu vẽ, khu vực có những “hòn đảo” và “điểm lồi” chính là hệ quả của quá trình khô đi của lòng trắng trứng vì nó khiến các vật liệu co lại, tạo ra các vết nứt. Những đặc tính này của lòng trắng trứng đã được biết đến khá rộng rãi ở thời điểm đó, cả trong lịch sử lẫn các họa sĩ cùng thời. Tuy nhiên đơn giản là van Gogh không quan tâm đến những lời tư vấn đáng tin cậy đó. Vào tháng 9/1883, ông đã đề nghị em trai mình “thực hiện một nghiên nghiên cứu về lòng trắng trứng trong vòng một tuần hoặc một số loại véc ni trong vòng một tháng”. Vào tháng 4/1885, một lần nữa ông đề cập đến vật liệu này “hôm qua, anh đã mang bức Những người ăn khoai tây cho một người quen là họa sĩ ở Eindhoven. Ba ngày sau đó, anh sẽ qua đó và tô thêm một chút lòng trắng trứng lên tranh và hoàn thiện một số chi tiết nữa”. Những miêu tả này dường như đã xác nhận là van Gogh đã thực sự dùng lòng trắng trứng cho tranh của mình để cố định màu sắc. Không chỉ Giáo đoàn rời nhà thờ cải cách ở Nuenen mà bốn bức họa khác trong bộ sưu tập tranh van Gogh của bảo tàng mang tên ông trong giai đoạn đỉnh cao nghệ thuật, vào năm 1888, cũng xác nhận có sự hiện diện của lòng trắng trứng.
Các nhà nghiên cứu viết trong công bố “Lớp véc ni lòng trắng trứng trong Giáo đoàn rời nhà thờ cải cách ở Nuenen có lẽ được chính Van Gogh áp dụng nhiều nhất, các thử nghiệm làm sạch bức tranh cần tập trung vào việc loại bỏ có chọn lọc các lớp véc ni chứa nhựa alkyd trên cùng trong khi vẫn giữ được lớp véc ni ban đầu”. Công việc này được thực hiện dưới sự hỗ trợ của một kính hiển vi soi nổi (stereo microscope).
Sau khi loại bỏ lớp véc ni chứa nhựa alkyd ngả vàng, một lớp véc ni đặc biệt được phun lên bề mặt tranh để tái bão hòa những màu sắc tối mà không làm mất đi lớp bóng nguyên bản của tranh, theo đúng ý tưởng của danh họa. Nhờ vậy không chỉ giữ được sự cân bằng của các khu vực bóng và xù xì mà còn khiến cho nỗ lực của van Gogh ở cả hai lần vẽ vào mùa đông năm 1884 và mùa thu năm 1885 đã được tái hiện một cách rõ ràng: gam màu lạnh của bầu trời mùa đông xanh nhạt tương phản với gam màu ấm áp của những chiếc lá mùa thu.
Giờ đây, việc phục hồi nguyên bản Giáo đoàn rời nhà thờ cải cách ở Nuenen đã đem lại cho các nhà bảo tồn một phương pháp để gìn giữ những kiệt tác của van Gogh, mặt khác, giúp người đời sau hiểu được sự tìm tòi, thử nghiệm trong bước đường nghệ thuật của ông, và cả những tình cảm thầm kín mà ông chuyển tải trong từng nét vẽ. Bởi nói như Axel Ruger, giám đốc Bảo tàng van Gogh “Ông ấy đã vẽ nó như một món quà tặng mẹ, vì thế chứa đựng những kết nối cảm xúc rất cá nhân”. □
Anh Vũ tổng hợp
Nguồn: https://heritagesciencejournal.springeropen.com/articles/10.1186/s40494-022-00789-0
https://www.theguardian.com/artanddesign/2019/apr/17/stolen-van-gogh-works-return-to-public-display-amsterdam-after-17-years
https://www.cbsnews.com/news/van-gogh-paintings-return-to-museum-art-heist/
