Đổi mới sáng tạo mở và vài gợi ý

A. Định nghĩa và khái niệm

Trước khi đưa ra định nghĩa và “Đổi mới sáng tạo Mở”, có lẽ cũng cần nhắc lại khái niệm “Đổi mới sáng tạo”, có thể được nêu như sau: Đổi mới sáng tạo là quy trình biến một ý tưởng hoặc phát minh thành hàng hóa hoặc dịch vụ tạo ra giá trị hoặc các khách hàng sẽ trả tiền cho hàng hóa/dịch vụ đó. (Theo Business Dictionary).

Cũng như với nhiều khái niệm khác, khái niệm “Đổi mới sáng tạo Mở” – OI (Open Innovation) cũng có nhiều định nghĩa khác nhau trong quá trình tự tiến hóa. Nổi bật trong số chúng được GS. Henry Chesbrough, khi đó là trợ lý giáo sư của Trường Kinh doanh Harvard ở Boston, diễn giải lần đầu vào năm 2003 trong tác phẩm ‘Kỷ nguyên của Đổi mới sáng tạo Mở’ của ông như sau: Các công ty đang ngày càng suy nghĩ lại những cách thức họ tạo ra các ý tưởng và mang chúng tới thị trường – khai thác các ý tưởng bên ngoài, hoặc tận dụng nghiên cứu và phát triển trong nội bộ về những vấn đề nằm ngoài các hoạt động hiện hành của doanh nghiệp.

Nói một cách khác, “Đổi mới sáng tạo Mở” là khái niệm kinh doanh khuyến khích các công ty giành được các nguồn Đổi mới sáng tạo (ĐMST) từ bên ngoài để cải thiện các dòng sản phẩm hàng hóa, dịch vụ và rút ngắn thời gian cần thiết để mang sản phẩm tới thị trường và thương mại hóa; hoặc phát hành kết quả ĐMST phát triển trong nội bộ mà chưa phù hợp với mô hình kinh doanh của công ty nhưng có thể được sử dụng ở đâu đó hiệu quả.

B. Đổi mới sáng tạo Mở hiện diện ngày càng nhiều – ví dụ điển hình tại châu Âu

Nhiều bài báo, tài liệu dẫn chiếu cho thấy ngày càng nhiều công ty ở mọi quy mô, lĩnh vực khác nhau đã và đang tiếp cận OI nhằm mục đích giành ưu thế cạnh tranh và kiếm tìm lợi nhuận từ công nghệ.  Từ các tập đoàn lớn như Xerox, IBM, Lucent Technologies, General Motor, Facebook, Samsung, Apple, .v.v. đến các chương trình có tác động xã hội sâu rộng như dự án gene Hợp nhất (cho phép nhiều nhà khoa học khắp nơi trên thế giới nghiên cứu trên một cơ sở dữ liệu mở về gene người), sắp hình Lego (người chơi tự thiết kế các bộ xếp hình riêng và tải lên website của Lego, bộ nào được nhiều hưởng ứng nhất sẽ được sản xuất hàng loạt) .v.v.

Có thể thấy, các thực hành OI bắt nguồn bên trong các hãng lớn, và bây giờ đã lan truyền tới các chính phủ và các tổ chức khu vực xã hội. Nổi bật nhất về triển khai tiếp cận OI trong khu vực chính phủ không thể không nhắc tới ‘Đổi mới sáng tạo Mở, Khoa học Mở và Mở ra với Thế giới – Tầm nhìn cho châu Âu’ của Liên minh châu Âu (EU), vì nó giới thiệu OI trong phạm vi vài chục quốc gia châu Âu có tầm phát triển và là đối tác của hàng trăm quốc gia khác trên thế giới. EU coi: Đổi mới sáng tạo Mở là mở ra quy trình Đổi mới sáng tạo cho tất cả các tay chơi tích cực sao cho tri thức có thể lưu thông tự do hơn và được biến đổi thành các sản phẩm và dịch vụ tạo ra các thị trường mới, nuôi dưỡng văn hóa khởi nghiệp mạnh mẽ hơn.

Và: Khái niệm Đổi mới sáng tạo Mở đang liên tục tiến hóa và dịch chuyển từ các giao dịch tuyến tính, hai chiều và các cộng tác để hướng tới các hệ sinh thái Đổi mới sáng tạo năng động, có kết nối mạng, cộng tác đa chiều;

Mục đích bài viết để làm quen với những điều cơ bản của khái niệm OI vẫn còn đang tiến hóa đối với mọi tác nhân trong xã hội tham gia vào hệ sinh thái Đổi mới sáng tạo Mở. Dưới đây sẽ nêu một vài điểm nổi bật từ tài liệu trên của Ủy ban châu Âu (EC):

Các nguyên tắc tương phản giữa Đổi mới sáng tạo Mở và Đóng

Hình 1. Sự tương phản các nguyên tắc của Đổi mới sáng tạo Mở và Đóng.

Hình 1 cho thấy EU/EC coi ĐMST ‘có thể không còn được xem như kết quả của các hoạt động ĐMST xác định trước và biệt lập, mà thay vào đó như là kết quả đầu ra của một quy trình đồng sáng tạo phức tạp có liên quan tới các dòng chảy tri thức xuyên khắp toàn bộ môi trường kinh tế và xã hội. Việc cùng sáng tạo này diễn ra ở các phần khác nhau của hệ sinh thái ĐMST và đòi hỏi trao đổi tri thức cũng như năng lực hấp thụ từ tất cả các tác nhân tham gia, bất kể là doanh nghiệp, viện nghiên cứu, cơ sở tài chính, chức trách nhà nước hay công dân’. Từ nhận thức này, EU/EC đã đưa ra các cơ chế của Đổi mới sáng tạo Mở như Hình 2 bên dưới.

Hình 2

Hai yếu tố chính trụ cột cho khái niệm OI gần đây nhất khi giới hàn lâm đưa ra khái niệm Đổi mới sáng tạo Mở 2.0 gồm:

– Người sử dụng nằm ở vị thế nổi bật: Phát minh trở thành một ĐMST chỉ khi những người sử dụng trở thành một phần của quy trình tạo lập giá trị (xem Hình 3).

Hình 3

– Tạo lập hệ sinh thái vận hành tốt, cho phép đồng sáng tạo trở thành động lực cơ bản của OI: Trong hệ sinh thái này, các bên tham gia đóng góp sẽ cộng tác xuyên suốt các chuỗi giá trị đặc thù của từng lĩnh vực và nền công nghiệp để cùng tạo ra giải pháp cho các thách thức về kinh tế – xã hội và kinh doanh.

Đổi mới sáng tạo Mở của Ủy ban châu Âu đặc trưng bởi:

– Kết hợp sức mạnh của ý tưởng và tri thức từ những tác nhân khác nhau (bất kể tư nhân, nhà nước hay xã hội dân sự) để cùng sáng tạo các sản phẩm mới và tìm kiếm giải pháp cho những nhu cầu của xã hội;

– Tạo dựng nền kinh tế chia sẻ và những giá trị xã hội, bao gồm khả năng tiếp cận của công dân và việc lấy người dùng làm trung tâm;

– Thương mại hóa dựa vào tác động của các xu thế như số hóa, tham gia cộng tác của đại chúng;

Yếu tố quan trọng cần nhớ khi thảo luận về Đổi mới sáng tạo Mở là nó không thể được định nghĩa theo các khái niệm chính xác tuyệt đối. Tốt hơn, hãy hình dung khái niệm này như một điểm trong chuỗi liên tục, rằng ĐMST có các dải hoạt động phụ thuộc vào những giai đoạn khác nhau – từ nghiên cứu, phát triển, tới thương mại hóa sản phẩm – trong đó có những khâu mà vài hoạt động được mở hơn so với các hoạt động khác.

Hình 4

Xây dựng hệ sinh thái cho Đổi mới sáng tạo Mở: EU/EC xây dựng chính sách dựa vào 3 trụ cột hành động gồm: (1) Cải cách môi trường pháp lý; (2) Thúc đẩy đầu tư của tư nhân vào nghiên cứu và Đổi mới sáng tạo; và (3) Tối đa hóa các tác động;

– Đổi mới sáng tạo mở kết nối với Khoa học mở và Mở ra với Thế giới: Như Henry Chesbrough nêu năm 2015, việc ưu tiên cho Khoa học Mở không lập tức đảm bảo các kết quả nghiên cứu và tri thức khoa học sẽ được thương mại hóa hoặc biến thành giá trị kinh tế-xã hội. Để có được điều đó, phải có Đổi mới sáng tạo Mở giúp kết nối, khai thác các kết quả từ nghiên cứu khoa học mở thành ứng dụng và đẩy nhanh quá trình quá trình đó ra thị trường.

– Triển khai đồng thời “3 Mở” gồm: Đổi mới sáng tạo Mở, Khoa học Mở và Mở ra với Thế giới. EU/EC hiện tiếp cận triển khai cùng lúc cả 3 công việc mở này với hy vọng đưa tri thức mới ra thị trường nhanh nhất và được nhiều lợi ích nhất.

C. Quan hệ giữa Đổi mới sáng tạo Mở với phần mềm mã nguồn mở

Từ những ví dụ Đổi mới sáng tạo Mở của các tập đoàn lớn và những điểm nổi bật trong hướng dẫn Đổi mới sáng tạo Mở của EU/EC cho thấy: dù khái niệm OI được cho là do Henry Chesbrough lần đầu đưa ra vào năm 2003, nhưng một số vấn đề được nêu ở đây có nguồn gốc từ phong trào phần mềm tự do (Free Software) và phần mềm nguồn mở – OSS (Open Source Software) những năm 1980-1990 của thế kỷ trước, khi bản chất của mô hình phát triển những phần mềm này dựa vào sự tham gia của cộng đồng – không chỉ từ các lập trình viên phần mềm trong nội bộ một công ty, mà còn từ cả những tác nhân bên ngoài công ty như người sử dụng trên toàn cầu, khu vực nhà nước, khu vực tư nhân, các trường đại học và cộng đồng lập trình viên.

Hình 5. Mô hình phát triển của một dự án phần mềm nguồn mở điển hình.

Hình 5 cho thấy cả cộng đồng các lập trình viên (gồm cả các lập trình viên bên ngoài một công ty) và cộng đồng những người sử dụng đều tham gia vào các bước phát triển phần mềm của một dự án phần mềm nguồn mở.

Hình 6. Mô hình cộng đồng dự án phần mềm tự do nguồn mở.

Hình 6 cho thấy, đơn vị tham gia phát triển một dự án phần mềm tự do nguồn mở sẽ làm việc cộng tác trong cộng đồng, bao gồm các lập trình viên và những người sử dụng, cả bên trong và bên ngoài đơn vị đó để xây dựng phần mềm chung cho cả cộng đồng đó trên phạm vi toàn cầu.

Đáng lưu ý, mô hình phát triển hợp tác của những phần mềm tự do nguồn mở cùng với những đặc thù khác như việc ngược dòng để chuyển mã nguồn được các đơn vị ở vị trí khác nhau về kho mã nguồn gốc rồi sau đó chia sẻ tự do cho bất kì ai truy cập là lý do dẫn tới các mô hình liên quan khác phái sinh, ví dụ mô hình cấp phép mở, mô hình xây dựng và quản lý cộng đồng dự án, vấn đề bản quyền và sở hữu tài sản trí tuệ, và đặc biệt mô hình kinh doanh mới. Tất cả hệ thống này đều khác biệt hoặc mới mẻ so với thế giới phần mềm nguồn đóng thuần túy.

Hình 7. Hệ sinh thái của phần mềm nguồn mở với các tác nhân khác nhau.

Hình 7 cho thấy hình ảnh Hệ sinh thái của phần mềm nguồn mở được phản ánh gần tương tự với hình ảnh hệ sinh thái của Đổi mới sáng tạo Mở, với nhiều bên tham gia đóng góp và có vai trò tương ứng khác nhau.

Bản thân Henry Chesbrough cũng cho rằng với sự xuất hiện của Internet và Web, các chuẩn mực hành vi của khoa học đã được diễn giải dựa trên các cơ sở mới, thậm chí một lần nữa tạo ra lượng tri thức lớn hơn và thậm chí khuếch tán nhanh hơn. Một ví dụ cụ thể là phần mềm nguồn mở. Ông viết:

‘Phần mềm nguồn mở là phương pháp phát triển phần mềm ở đó kho mã nguồn được mở ra để tất cả những người tham gia soi xét. Điều này tạo xúc tác cho phần mềm đó lan truyền nhanh tới những người khác, và cũng cho phép các thủ tục chung trong phần mềm đó được áp dụng nhanh chóng trong các ngữ cảnh khác. Cùng lúc, mã này được vô số các lập trình viên và các kiểm thử viên độc lập kiểm thử, bằng cách đó phần “các lỗi” phần mềm nhanh chóng được dò tìm ra và sau đó được sửa. Theo châm ngôn nổi tiếng của Richard Stallman, “Với đủ các cặp mắt soi vào, tất cả các lỗi đều sẽ lộ ra” (With enough eyes, all bugs are shallow). Điều này cho phép phần mềm nguồn mở sản xuất mã chất lượng cao và tin cậy’.

D. Vài gợi ý cho Việt Nam

Một vấn đề nóng bỏng, mới mẻ và phức tạp như Đổi mới sáng tạo Mở sẽ rất cần yếu tố ĐMST ở tất cả các bên tham gia như đã được mô tả phía trên. Bất kỳ ai, đặc biệt là giới hàn lâm và các công ty đều có thể học hỏi được cả về lý thuyết cũng như những bài học thực tế từ cuốn sách của GS. Henry Chesbrough. Nội dung của một trong các cuốn sách đó cũng đã được tác giả biên soạn và Nhà in Trường Kinh doanh Harvard xuất bản thành các bài giảng cho khóa học về Đổi mới sáng tạo Mở với nhiều nội dung như: (1) Quản lý Đổi mới sáng tạo; (2) Phát triển sản phẩm mới; (3) Thiết kế kỹ thuật công nghiệp; (4) Quản lý chung; (5) Tinh thần khởi nghiệp của tập đoàn; và (6) Quản lý sở hữu trí tuệ;

Vì Đổi mới sáng tạo Mở có một vài nội dung với nguồn gốc từ phong trào phần mềm tự do và phần mềm nguồn mở, ngụ ý rằng bất kỳ ai đều có thể tìm kiếm hiểu biết về về mô hình của thế giới nguồn mở để phục vụ cho Đổi mới sáng tạo Mở, tránh đi theo kiểu ‘Tráng qua hàng mở’ – Open Washing (nói mở nhưng thực tế không mở gì cả hoặc không đáp ứng được các tiêu chí của mở), như thường thấy ở Việt Nam hiện nay.

Một lần nữa, có lẽ trách nhiệm Đổi mới sáng tạo hướng tới Đổi mới sáng tạo Mở, trước hết, lại đặt lên vai giáo dục Việt Nam, bất kể ở cấp học nào. 

——-

Giấy phép nội dung: CC BY 4.0 Quốc tế.