GS Hồ Tú Bảo, một cầu nối khoa học Việt Nam – Nhật Bản

Khi tôi tốt nghiệp đại học, một người bạn từ hồi phổ thông đang làm việc ở Viện Khoa

học Tính toán và Điều khiển (nay là Viện Công nghệ Thông tin) đã giới thiệu tôi với các anh Phan Đình Diệu và Hồ Thuần, và tôi được nhận về phòng Lập trình của anh Thuần. Sau một năm tôi chuyển qua nhóm nghiên cứu mới về Lý thuyết Nhận dạng của anh Bạch Hưng Khang vì thấy hợp với ngành Toán ứng dụng hơn. Một lần thay đổi nữa là sau khi học xong thạc sĩ ở Pháp về nhận dạng xử lý ảnh, anh Diệu khuyên tôi xem liệu có thể chuyển qua học ngành Trí tuệ Nhân tạo không, vì theo anh đây là tương lai của Tin học. Và thế là tôi chuyển, dù cũng mất công hơn để chuẩn bị từ đầu. Từ hơn hai mươi năm qua tôi chỉ làm việc trong lĩnh vực Máy học (machine learning), một nhánh của Trí tuệ Nhân tạo, tức làm sao để máy tính có một số khả năng học tập của con người, mà bản chất là việc học do phân tích được các tập dữ liệu lớn để tìm ra các tri thức mới. Lúc đó ngành Máy học mới ở bước đầu, và một số người tiên phong trong ngành này tìm cách hợp tác với những người làm Toán thống kê. Ông thầy tôi là một người làm Toán thống kê, và gợi ý tôi theo hướng mới này. Bây giờ ngành Máy học đã trở thành một lĩnh vực sôi động của CNTT, từ lý thuyết sâu sắc đến ứng dụng khắp nơi, và Toán thống kê đã thành nền tảng của Máy học. Tôi thật may mắn đã gặp sự tình cờ này và vui vì đã quyết định theo con đường Máy học. 

Quay trở lại giảng đường sau một thời gian ở chiến trường, việc học tập lúc ấy hẳn có nhiều ý nghĩa hơn đối với Giáo sư?  
Đúng vậy. Ai đã rời trường học đi lính rồi quay lại trường học, thì chắc đều thấy việc được đi học quý biết ngần nào. Cũng thấy việc học của mình ý nghĩa nhiều hơn, khi nghĩ tới những người bạn không trở về.  

Động lực của những người trẻ tuổi thời ấy khi quyết định lựa chọn con đường nghiên cứu có khác với thanh niên hiện nay? 
Rất khó khẳng định điều này, vì cần những điều tra xã hội. Nhưng chắc ở thời nào cũng vậy, người nào chọn con đường nghiên cứu khoa học thường cũng bắt nguồn từ sự yêu thích khoa học, muốn làm được cái gì đấy cho khoa học. Hồi đó ít lựa chọn hơn bây giờ, ít thông tin hơn bây giờ, nhưng hình như con người lãng mạn hơn.  

Khi học lớp 10 năm cuối phổ thông chúng tôi thường nghêu ngao bài hát “Những cánh buồm” của Hoàng Vân ‘‘Những cánh buồm mang Mặt trời khao khát. Chở ta đi khắp bến khắp bờ. Đổi nhọc nhằn lấy những ước mơ. Xây hạnh phúc trong mồ hôi lao động. Tuổi thanh xuân ơi, đem ánh Mặt trời đi tới những chân trời của Tổ quốc mến yêu’’, và luôn mong mình được làm một cánh buồm đem “ánh Mặt trời” khoa học đi xây dựng đất nước. 

Nghiên cứu cơ bản thường gắn với những đề tài cỡ nhỏ, và NAFOSTED đang làm tốt việc hỗ trợ cho các đề tài kiểu này cho các nhóm nghiên cứu có kết quả. Tuy nhiên, các đề tài nghiên cứu cỡ trung bình, như các đề tài nghiên cứu phát triển trong các chương trình KC, dường như chưa được tổ chức và quản lý tốt như các đề tài nghiên cứu cơ bản và ứng dụng. Các chương trình khoa học cỡ lớn để tham gia giải quyết các vấn đề trọng điểm của đất nước như còn thiếu vắng. Chúng ta dường như cũng chưa có hoạch định tốt các chương trình phát triển khoa học quốc gia cần cho nhu cầu phát triển của đất nước. 

Theo tôi, “công bố quốc tế” không phải mục tiêu tối thượng của nghiên cứu khoa học và công nghệ. Do nhấn mạnh việc khoa học của ta trong mấy chục năm qua chưa hướng đến và chưa đề cao đúng mức những nghiên cứu có chất lượng cao, dư luận thời gian qua có phần thái quá khi gần như đồng nhất thành tựu nghiên cứu khoa học với công bố quốc tế. Với hai loại hình nghiên cứu cơ bản và nghiên cứu ứng dụng, công bố quốc tế là thước đo quan trọng nhất. Nhưng nghiên cứu phát triển lại không liên quan gì mấy tới “công bố quốc tế”. Ở các nước có nền khoa học mạnh, nghiên cứu phát triển thường chiếm chừng hai phần ba ngân sách và phần nhân lực khoa học rất lớn, tức rất nhiều người làm nghiên cứu khoa học và công nghệ không nhằm tới “công bố quốc tế”. Thực tế, tỷ lệ nhà khoa học làm nghiên cứu phát triển còn thấp của ta cũng làm cho mục tiêu khoa học của ta và cách hiểu nói chung có phần bị lệch.  

Để thu hút chất xám về nước, một số quốc gia có những chương trình tài trợ lớn hơn dành cho các nhà khoa học đang ở nước ngoài trở về nước thành lập các phòng thí nghiệm, nhóm nghiên cứu. Việt Nam có nên theo cách làm này? 
Tôi nghĩ là lúc này ta có thể và mới chỉ nên làm ở mức thí điểm. Ở những lĩnh vực quan trọng, những việc cấp bách như các chương trình trọng điểm Nhà nước và khi trong nước chưa có chuyên gia giỏi, nếu mời được những nhà khoa học giỏi đang ở nước ngoài về giúp thì tốt quá. Tuy nhiên, điều nên chú trọng hơn lúc này là việc củng cố, nuôi dưỡng lực lượng nghiên cứu khoa học đang có trong nước, tạo động lực và môi trường làm khoa học tốt hơn để những nhóm nghiên cứu mạnh trong nước có thể làm việc hiệu quả. Khi đó các nhà khoa học giỏi ở nước ngoài nếu về mới có thể phát huy được. Cũng nên chú ý là nhiều người ở bên ngoài làm được việc vì họ có môi trường khoa học tốt. Khi về hoặc đến Việt Nam, rất có thể họ không làm được việc vì thiếu môi trường đó. 

Có lẽ điều hài lòng nhất là khi đến JAIST hè 1993 (JAIST bắt đầu nhận sinh viên năm 1992) tôi chỉ có một mình và ở Việt Nam không ai biết đến JAIST, nhưng nay ở JAIST đã có một tập thể khoảng 80 anh chị em Việt Nam đang học tập và nghiên cứu, và JAIST có hợp tác tốt với nhiều nơi ở Việt Nam. JAIST có lẽ nằm trong số rất ít đại học nước ngoài có hợp tác với hầu hết các cơ sở nghiên cứu và đào tạo lớn ở Việt Nam: Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam, ĐH Quốc gia Hà Nội, ĐH Quốc gia TP Hồ Chí Minh, ĐH Bách Khoa Hà Nội, và ĐH Huế.  

Với ai muốn làm nghiên cứu, thì việc có điều kiện để hằng ngày yên tĩnh, yên tâm ngồi làm việc hơn chục tiếng đồng hồ với các thứ cần thiết đầy đủ thiết bị là một mơ ước. Nhưng quả thực là mấy năm sau khi được hỏi và mời làm giáo sư chính thức ở JAIST, dù được cơ quan ở nhà đồng ý với nhiệm vụ gây dựng hợp tác khoa học, tôi cũng có phần băn khoăn. Bây giờ thì thoải mái hơn vì có thể vừa làm công việc ở đây vừa làm việc ở Việt Nam, cho Việt Nam. Mỗi năm, tôi về Việt Nam làm việc quãng 6-8 lần, tham gia làm một vài đề tài nghiên cứu ở Việt Nam, … 

JAIST được một số nhà khoa học xem là “làng khoa học Việt Nam” ở Nhật Bản với 80 người Việt đang nghiên cứu tại đây, và rất nhiều sinh viên đã từng đến đây học tập. Vì sao số lượng học viên Việt Nam tại JAIST tăng lên đáng kể như vậy? 
Cho đến nay đã có 46 người Việt tốt nghiệp tiến sĩ và 44 tốt nghiệp thạc sĩ ở JAIST. Số sinh viên Việt Nam vào khoảng 8% số sinh viên toàn JAIST, và nhiều người có kết quả tốt, được đánh giá cao. Đáng kể là hầu hết mọi người sau khi tốt nghiệp đều trở về làm việc ở các đại học và viện nghiên cứu ở Việt Nam, một số đang làm postdoc ở Nhật, châu Âu và Mỹ. Kể từ năm 2000, hàng trăm lượt cán bộ Việt Nam đã đến thăm hoặc làm việc ở JAIST, trong đó có nhiều người chịu trách nhiệm về khoa học và đào tạo như các anh Đặng Vũ Minh, Đào Trọng Thi, Mai Trọng Nhuận, Phan Thanh Bình, … 

Có những kết quả này, trước hết là nhờ chủ trương hợp tác với Việt Nam của JAIST. Ba giáo sư Chủ tịch của JAIST từ 1998 đều đã đi Việt Nam, và ông Chủ tịch hiện nay của JAIST đi Việt Nam tới tám lần vì công việc. Nhiều cơ sở đào tạo và nghiên cứu ở Việt Nam trong hợp tác cũng đã “hết mình” với JAIST, như Đại học Quốc gia Hà Nội đã coi JAIST như một “đối tác chiến lược”. Thêm nữa, những năm vừa qua, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã duyệt hai chương trình đào tạo liên kết về công nghệ nano và công nghệ thông tin-khoa học tri thức giữa các cơ sở Việt Nam và JAIST, cho phép nhiều sinh viên Việt Nam đến JAIST hơn. Ngoài ra, còn nỗ lực của nhiều cá nhân cả ở JAIST và Việt Nam. 

Một điều rất đáng nói là JAIST không chỉ nhằm thu hút và nhận sinh viên từ Việt Nam, mà còn muốn hợp tác trong nghiên cứu, muốn giúp tạo ra môi trường khoa học tốt ở Việt Nam để những người tốt nghiệp khi trở về tiếp tục có môi trường làm khoa học.

Với 5 sinh viên tốt nghiệp tiến sĩ tại JAIST

 
Làm việc trong những môi trường học thuật khác nhau có ý nghĩa như thế nào với Giáo sư? 
Chủ yếu là có thêm kinh nghiệm, có sự so sánh, và dễ nhìn ra sự khác biệt hơn. Sự khác biệt, cả những điều hay và dở, cho phép mình bổ sung hoặc điều chỉnh mình cho hợp lý hơn, và thường làm việc tốt hơn. Chẳng hạn, tôi thấy rất hay nếu kết hợp được sự thoải mái, sự lãng mạn trong nghiên cứu vốn hay có ở Pháp với sự thấu đáo, sự đến cùng vốn hay có ở Nhật.  

Môi trường khoa học lành mạnh, theo quan điểm của Giáo sư, là như thế nào? 
Đấy là nơi mọi người luôn thấy thoải mái khi hằng ngày gặp những người khác.  

Đâu là những yếu tố chính giúp cho một nhà khoa học thành công?
Có lẽ cũng như nhiều người, tôi cho rằng đấy là năng lực cá nhân, điều kiện làm việc, cơ hội, và sự ham thích.