Gánh nặng bệnh tật và các yếu tố nguy cơ đột quỵ ở Việt Nam
v
Đột quỵ là một trong những nguyên nhân hàng đầu dẫn đến tử vong và khuyết tật trên toàn thế giới. Ở Việt nam, đột quỵ vượt qua bệnh tim để trở thành căn bệnh chết người số một khi tỉ lệ tử vong lên đến 15,54%, với khoảng 167.000 người chết và 3,7 triệu người bị ảnh hưởng bởi bệnh tật. Sự phổ biến và bất ngờ của đột quỵ gia tăng theo thời gian. Vì vậy Việt Nam cần có thêm bằng chứng toàn diện về gánh nặng đột quỵ và phân tích một cách có hệ thống các nhân tố nguy cơ dẫn đến đột quỵ ở Việt Nam để hoàn thiện chính sách.
Các nhà nghiên cứu đã thực hiện nghiên cứu về gánh nặng bệnh tật của đột quỵ trong vòng 30 năm để tìm hiểu tác động và xu hướng của các nhân tố liên quan. Họ sử dụng dữ liệu từ ước tính Gánh nặng bệnh tật toàn cầu 2021 để ước tính nguyên nhân dẫn đến tử vong và các nhân tố rủi ro, tập trung vào những người có độ tuổi trên 40 và phân vào các nhóm tuổi khác nhau.
Nhìn chung, đột quỵ là nguyên nhân dẫn đến tử vong và khuyết tật dài hạn ở Việt Nam, với gánh nặng bệnh tật cao hơn so với trung bình Đông Nam Á và toàn cầu. Từ năm 1990 đến 2021, dù tỉ lệ tử vong, và số năm sống khỏe mạnh được điều chỉnh theo khuyết tật do đột quỵ có giảm nhưng mức phổ biến của căn bệnh này vẫn tiếp tục gia tăng. Đột quỵ cũng có xu hướng phổ biến và nghiêm trọng hơn theo độ tuổi cũng như hiệu ứng tích tụ của những nhân tố khác như cao huyết áp, rối loạn chuyển hóa, hút thuốc, ô nhiễm không khí… Từ năm 1990 to 2021, gia tăng tỉ lệ bệnh tật, tử vong và khuyết tật do đột quỵ ở những người thuộc độ tuổi 20 đến 54. Cũng như nhiều bệnh tim mạch khác, đột quỵ đang ngày một ảnh hưởng lên nhóm dân số trẻ hơn, có thể là do thay đổi lối sống như các chế độ ăn giàu chất béo, nhiều đường, ít vận động, hút thuốc… làm thúc đẩy sớm các bệnh rối loạn chuyển hóa, xơ vữa động mạch có hệ thống và rối loạn chức năng nội mô.
Ước tính, nguy cơ rối loạn chuyển hóa có ảnh hưởng đáng kể nhất lên tỉ lệ ca tử vong và số năm sống khỏe mạnh bị mất do đột quỵ ở Việt Nam, tiếp theo là các nguy cơ về hành vi và môi trường. Nguy cơ chuyển hóa và hội chứng chuyển hóa đang ngày một gia tăng độ phổ biến ở Việt Nam, đặc biệt ở nhóm người lớn tuổi. Các nhân tố khác là chuyển từ lối sống với các công việc chủ yếu là đồng áng sang lối sống tĩnh tại, cùng với chế độ ăn kiểu phương Tây giàu chất béo và đường, đặc biệt sau Đổi mới.
Một trong những phát hiện quan trọng của nghiên cứu này là thấy được sự khác biệt về giới trong gánh nặng đột quỵ và nhân tố rủi ro. Phụ nữ có tỉ lệ đột quỵ thấp hơn so với nam, tuy nhiên khoảng cách nhỏ, đặc biệt sau 60 tuổi, khi các tác động bảo vệ của estrogen suy giảm theo độ tuổi, dẫn đến gia tăng nguy cơ ở nữ lớn tuổi. Thêm vào đó, phụ nữ có xu hướng bị đột quỵ nghiêm trọng hơn và hệ quả xấu hơn so với nam, thường do bị mắc ở độ tuổi cao hơn. Tuy vậy ở Việt Nam, tỉ lệ tử vong, số năm sống khỏe mạnh bị mất đi của nam vẫn cao hơn nữ do 1) tỉ lệ uống rượu và hút thuốc ở nam phổ biến hơn nữ ở mọi lứa tuổi; 2) truyền thống và văn hóa Việt Nam thường có cấu trúc như nữ ở nhà nội chợ trong khi nam chủ yếu làm việc nuôi gia đình nên phần lớn nam làm việc ngoài trời, bao gồm xây dựng, làm đường, công việc chân tay…; 3) phụ nữ có xu hướng nhận thức về sức khỏe và điều trị cao hơn nam giới, cụ thể như có ý thức theo dõi các bệnh mãn tính như cao huyết áp.
Do đó, các nhân tố nguy cơ, với những nguy cơ về hành vi ở nam và nguy cơ chuyển hóa ở nữ, có thể giúp các bác sĩ đưa ra các phác đồ điều trị lâm sàng và các nhà hoạch định chính sách thiết kế các chính sách về sức khỏe.
Nhóm nghiên cứu gồm các nhà nghiên cứu ĐH Y dược TPHCM, ĐH Phạm Ngọc Thạch, ĐH Nam Cần Thơ, Bệnh viện Nhân dân 115 (Việt Nam); ĐH Y Nam Kinh (Trung Quốc), ĐH Boston, ĐH Stanford (Mỹ), ĐH Ferrara (Ý)… đã trình bày kết quả trong bài báo “Burden and risk factors of stroke in Vietnam from 1990 to 2021 – a systematic analysis from global burden disease 2021”, xuất bản trên tạp chí Journal of Stroke and Cerebrovascular Diseases.
* Bài đã đăng Tia Sáng số 17/2025
