Âm nhạc giúp lưu giữ ký ức ?

Không chỉ để chúng ta thư giãn và đem lại tâm trạng sảng khoái trong những lúc nghỉ ngơi, âm nhạc còn có một vai trò lớn lao hơn, lưu giữ và đánh thức ký ức.

“Không có âm nhạc, cuộc sống có thể chỉ là một lỗi lầm”, triết gia Đức Friedrich Nietzsche có quá không khi đưa ra nhận định này? Có vẻ ở đâu đó sẽ có ai đó cười nhạo câu nói có phần thần thánh hóa âm nhạc này, bất chấp sức mạnh ẩn giấu của âm nhạc. Từ hàng ngàn năm, âm nhạc đã được coi là một công cụ quan trọng của con người. Nhà tâm lý học David. C. Rubin, một chuyên gia về ký ức tự truyện và truyền thống truyền miệng, trong cuốn sách đột phá Memory in Oral Traditions (Ký ức về truyền thống truyền miệng) xuất bản năm 1995, đã giải thích những sử thi như Iliad, Odyssey của Homer đã được phổ biến dưới dạng thi ca truyền miệng. Trước khi những câu chuyện được viết xuống thì chúng được ngân nga hoặc hát lên theo nhịp điệu. Truyền thống truyền miệng phụ thuộc vào ký ức và âm thanh theo cách như vậy.

Không chỉ ngược dòng thời gian về thời cụ kị ông bà chúng ta để thấy được vai trò lớn lao của âm nhạc mà khoa học hiện đại cũng góp phần mở ra cho chúng ta một cánh cửa mới bước vào thế giới âm nhạc tưởng chừng quen thuộc. 

Âm nhạc, những câu chuyện và ký ức

Hãy thử tưởng tượng, khi tình cờ bước qua một con đường, một khu vực tấp nập người qua lại, bất chợt bạn thấy văng vẳng tiếng một bài hát, một bản nhạc mà mình đã không được nghe trong nhiều năm. Và đột nhiên, thay vì nhận thấy mọi chuyển động rộn rã của cuộc sống quanh mình, bạn hồi tưởng một cách sống động thời điểm ban đầu bạn nghe thấy bài hát này. Việc lắng nghe các tác phẩm âm nhạc đã đưa bạn trở về một cách sống động và tự nhiên với quá khứ, với thời điểm, nơi chốn và cả cảm xúc liên quan đến ký ức đó.

Các ký ức được đánh thức bằng âm nhạc thường liên quan đến những thời khắc trong cuộc đời chúng ta, ví dụ bài hát dân ca mẹ ru từ tấm bé, bài hát thiếu nhi từ hồi mẫu giáo và vào lớp một, âm nhạc cổ điển trong thời kỳ ta lớn lên và trưởng thành… 

Trải nghiệm – nơi âm nhạc mang theo ký ức về sự kiện, con người và nơi chốn trong quá khứ của chúng ta – được biết đến như một ký ức tự truyện được gợi lên từ âm nhạc (music-evoked autobiographical memory). Đó là một trải nghiệm phổ biến trong chúng ta. “Âm nhạc có sức kháng cự đặc biệt với sự lãng quên”, tiến sĩ Steffen Herff, người dẫn dắt Phòng thí nghiệm Âm nhạc, trí não và cơ thể Sydney tại Học viện Âm nhạc Sydney, trao đổi với abc.net.au về sức mạnh của âm nhạc. Những ký ức âm nhạc thường đánh thức nhiều chi tiết mà người nghe thấy và cả cảm xúc mà họ cảm nhận sau nhiều thập kỷ.

Ký ức âm nhạc thường được coi là ký ức không chủ đích (involuntary memory). Nghĩa là chúng ta không phải gắng sức để cố gắng nhớ lại những ký ức đó, chúng thường sống dậy một cách tự nhiên và tự động. Theo các nhà khoa học thần kinh, khi lắng nghe âm nhạc, không chỉ có đôi tai chúng ta hoạt động. Các vùng não phản hồi với cảm xúc và trí nhớ cũng hoạt động. Hồi hải mã, nơi được coi là thiết yếu để lưu trữ và truy hồi ký ức, hoạt động cùng với hạch hạt nhân, trung tâm cảm xúc của não bộ. Điều này giải thích tại sao những bài hát nhất định được ghi lại trong não và ẩn chứa cảm xúc sâu sắc.

Thông thường, việc lội ngược dòng thời gian không hề dễ dàng, ký ức không đơn giản trở lại ngay như thể máy tính sẵn sàng ‘nhả” thông tin mỗi khi chúng ta gõ một câu lệnh. Tuy nhiên cũng có nhiều loại ký ức khác nhau, bao gồm ký ức hiển thị và ký ức ẩn, trong đó loại thứ nhất là một sự hồi tưởng có chủ đích, có ý thức về quá khứ thường liên quan đến những câu hỏi như ‘tôi đã ở đâu vào mùa hè trước’, ‘tôi cùng đi với ai’, trong khi dạng thứ hai thường không chủ đích. “Phần lớn ký ức của chúng ta là vô thức”, Robert Snyder, một nhà soạn nhạc của Viện Nghệ thuật Chicago, giải thích. “Có nhiều khía cạnh của ký ức ở dạng ẩn, nằm ngoài ý thức. Các hệ ghi nhớ ẩn bao gồm nhiều phần khác nhau của não bộ hơn cả hệ ký ức hiển thị”. 

Cretien van Campen, tác giả cuốn The Proust Effect: The Senses as Doorways to Lost Memories (Hiệu ứng Proust: Những giác quan như những cánh cửa về các ký ức đã mất) đã khám phá việc nhà văn Pháp Marcel Proust “Đi tìm thời gian đã mất” thông qua các giác quan khác nhau của mình, như chiếc bánh ngọt madeleine đưa ông trở lại tuổi thơ với tất cả mùi vị, màu sắc và cảm xúc. “Khứu giác khác biệt vì nó thuộc về ký ức cá nhân trong khi ký ức âm nhạc thường được chia sẻ với bạn bè, người thân”. Chúng ta lắng nghe âm nhạc cùng nhau trong một bữa tiệc, trong một điệu nhảy hay một cuộc trò chuyện với bạn bè. Chúng ta dự hòa nhạc với ai đó. Và âm nhạc là một phần của cuộc sống mà chúng ta chia sẻ cùng người khác – thường là những người có mối quan hệ gần gũi đáng kể – giúp sự kiện đó có ý nghĩa đặc biệt. Thậm chí, nhiều tác phẩm âm nhạc được chủ đích sáng tác để biểu diễn trong những sự kiện quan trọng và thu hút đông người tham gia như đám cưới, sinh nhật, lễ kỷ niệm… Do đó, các ký ức được đánh thức bằng âm nhạc thường liên quan đến những thời khắc trong cuộc đời chúng ta, ví dụ bài hát dân ca mẹ ru từ tấm bé, bài hát thiếu nhi từ hồi mẫu giáo và vào lớp một, âm nhạc cổ điển trong thời kỳ ta lớn lên và trưởng thành… 

Âm nhạc giúp việc quay lại quá khứ của chúng ta trở nên dễ dàng hơn bởi vì nó có giai điệu và nhịp điệu, thi thoảng có sự lặp lại giúp mở khóa thông tin với nhiều manh mối quý giá. Cấu trúc vốn có của bài hát, bản nhạc có thể giúp chúng ta nhớ lại cũng như giai điệu và hình ảnh câu chữ khơi gợi lên. Ngày càng có bằng chứng cho điều đó. Tháng 7/2025, các nhà nghiên cứu trường Đại học Waterloo (Mỹ) phát hiện ra những thành phần cụ thể của âm nhạc hiệu quả nhất trong việc khơi gợi ký ức. Để làm được điều này, họ so sánh các phản ứng của người nghe khi nghe lời bài bát và toàn bộ bài hát. Khi phân tích tốc độ, khung thời gian và cảm xúc mà những người tham gia tường thuật lại về ký ức được suy luận ra theo bài hát và lời bài hát, họ nhận thấy các bài hát đóng vai trò như những dấu mốc thời gian giúp hướng dẫn cuộc tìm kiếm trong não bộ thông qua các ‘ngân hàng’ ký ức. Hóa ra, những bài hát có tiết tấu sôi động và tích cực liên quan đến khả năng kích hoạt những ký ức vui vẻ. Và Những bài hát hoàn chỉnh, đầy đủ lời và nhạc hiệu quả nhất trong việc tìm lại dòng ký ức, bởi vì chúng ta có thể kết nối chúng với thời gian và cảm xúc cụ thể – điều mà các nhà khoa học ĐH Waterloo gọi là ‘bằng chứng về sự liên kết không gian và cảm xúc giữa tín hiệu bài hát và những ký ức tự truyện chúng gợi lên”. Giáo sư Myra Fernandes của Khoa Tâm lý ĐH Waterloo cho rằng “Âm nhạc giúp chúng ta nhớ lại bằng sự kết nối ký ức với một thời kỳ nhất định trong cuộc đời mình”. 

Dùng âm nhạc để thúc đẩy ký ức với nhiều chi tiết của một trải nghiệm quan trọng có thể giúp con người giữ được trí tuệ minh mẫn khi lớn tuổi và giúp cải thiện trí nhớ cho những  người ở giai đoạn đầu của bệnh Alzheimer.

“Âm nhạc đem lại tâm hồn cho vũ trụ, đôi cánh cho tâm trí, đường bay cho trí tưởng tượng, sự quyến rũ và niềm vui cho cuộc sống cũng như vạn vật”, triết gia Plato hẳn cũng có lý của mình khi nhận xét như vậy. Tuy nhiên, những giá trị ấy của âm nhạc, rút cục có giúp gì thêm cho cuộc sống ngày càng nhiều áp lực của chúng ta?

Âm nhạc cứu vớt người đánh mất ký ức và sa sút trí tuệ

Câu chuyện giúp khơi gợi trí nhớ của âm nhạc không chỉ để chúng ta sống lại với quá vãng trong những thời khắc ngắn ngủi. Vượt ra ngoài phạm vi giải trí hay những giá trị tinh thần mà chúng ta vẫn biết, âm nhạc còn ẩn chứa những phương thuốc quan trọng cho việc điều trị các bệnh nhân mắc chứng sa sút trí tuệ, bệnh mất trí nhớ, Alzheimer… 

Cơ sở cho những phương thức này là gì? Câu trả lời là bắt đầu từ cảm xúc. Rõ ràng, dù ở thể loại âm nhạc nào, nhạc cổ điển, pop hay rock thì âm nhạc đều gắn liền với cảm xúc. “Chúng tôi đã phát hiện ra là dù âm nhạc đem lại cảm xúc tích cực hay tiêu cực, thì nó không tác động nhiều đến khả năng ghi nhớ bằng cảm xúc mà người ta có khi lắng nghe âm nhạc”, giáo sư sinh học hệ thống Stephanie Leal của trường ĐH California ở Los Angeles, nói. “Mức phản ứng cảm xúc tích cực bồi bổ thêm việc ghi nhớ những chi tiết về một trải nghiệm nào đó. Có quá nhiều hay quá ít cảm xúc phản hồi cũng có tác dụng – tồi về chi tiết nhưng lại là tốt về bản chất của trải nghiệm”.

Bà và cộng sự đã thử nghiệm mời các tình nguyện viên xem một loạt những đồ gia dụng và hoa trái quen thuộc như điện thoại, máy tính, quả cam… sau khi xem khoảng 100 bức ảnh, họ lắng nghe các tác phẩm âm nhạc cổ điển khoảng 10 phút. Sau đó họ hoàn tất các bài kiểm tra trí nhớ về các vật thể mà họ đã thấy: xem những bức tranh có nhiều điểm tương đồng với các bức ảnh nhưng lại ẩn chứa những khác biệt nho nhỏ và nhận diện xem chúng có giống nhau hay không, hoặc mới mẻ, hoặc khác biệt như thế nào; họ cũng trả lời nhiều câu hỏi về sự tương đồng của chúng với âm nhạc đã nghe và cảm xúc mà họ có được khi nghe. Mặc dù về tổng thể, âm  nhạc không cải thiện trí nhớ của những người tham gia nhưng phân tích sâu hơn cho thấy những người có cải thiện trí nhớ đều có một mức độ cảm xúc vừa phải, dù thứ âm nhạc cổ điển họ nghe không quá vui tươi hay u ám, quen thuộc hay không. Những người có cảm xúc mạnh nhất trên thực tế lại là người mơ hồ nhất về các vật thể và là người nhớ nét chính của các bức ảnh tốt nhất.

Ký ức thường cân bằng giữa việc nhớ bản chất và chi tiết. Ký ức về bản chất thường dẫn chúng ta quên một số chi tiết trong khi vẫn nhớ bức tranh thông tin lớn hoặc trải nghiệm. “Âm nhạc có năng lực ảnh hưởng lên hồi hải mã, nơi có vai trò thiết yếu trong việc chuyển trải nghiệm thành trí nhớ”, Leal nói. “chúng tôi nghĩ rằng nó sẽ gợi lên cách thúc đẩy hoặc mất mát trí nhớ, tùy vào các mục tiêu điều trị các bệnh nhân có vấn đề về ký ức”. Ví dụ, dùng âm nhạc để thúc đẩy ký ức với nhiều chi tiết của một trải nghiệm quan trọng có thể giúp con người giữ được trí tuệ minh mẫn khi lớn tuổi và giúp cải thiện trí nhớ cho những  người ở giai đoạn đầu của bệnh Alzheimer. Chúng ta biết là các hệ trí nhớ hiển thị bị hủy hoại bởi căn bệnh như Alzheimer hay sa sút trí tuệ. Những hệ trí nhớ ẩn mạnh mẽ hơn nhiều bởi “những điều có thể ảnh hưởng đến chúng ta từ bên ngoài tiềm thức thường rất mạnh”, Snyder giải thích. Nói cách khác, trí nhớ ẩn vừa chứa cảm xúc lại vừa bền bỉ sẽ là yếu tố quan trọng trong quá trình chữa trị. 

Với con người, âm nhạc sẽ luôn có mặt trong đôi tai và trí óc họ, bất chấp thời gian. Sợi đây mỏng manh này, một ngày nào đó, sẽ trở thành liệu pháp hữu ích để các nhà trị liệu đánh thức ký ức có thể đã bị mất mát và lãng quên.

Đã có nghiên cứu cho thấy, việc nghe hoặc hát các bài hát quen thuộc có thể mang lại lợi ích về mặt cảm xúc và hành vi cho người mắc bệnh Alzheimer và các loại chứng mất trí nhớ khác. “Đáng chú ý, những bài hát quen thuộc có thể đem lại những xúc cảm mạnh hơn cho việc tái trải nghiệm và sống lại khoảnh khắc diễn ra một sự kiện quan trọng. Và nó có ích với những người lớn tuổi gặp nhiều khó khăn trong việc tái tạo các sự kiện đã xảy ra trong cuộc đời họ”, giáo sư Myra Fernandes ở Khoa Tâm lý ĐH Waterloo, lưu ý.

Còn với bệnh nhân bị căng thẳng và chấn thương tâm lý hậu sang chấn (PTSD), âm nhạc có thể giúp thúc đẩy trí nhớ dựa trên bản chất để làm dịu đi những trải nghiệm khiến họ tổn thương, nhờ vậy có thể giúp họ vượt qua. Điều này rất triển vọng bởi trong một nghiên cứu của các nhà tâm lý Viện Công nghệ Georgi, chuyên gia âm nhạc ĐH Colorado Boulder, đã khám phá ra những kết nối giữa âm nhạc, cảm xúc và trí nhớ. Cụ thể, việc nghe nhạc có thể làm thay đổi cảm xúc về những gì mọi người nhớ. Họ đã tìm thấy sự truyền đạt liền mạch giữa những phần xử lý ký ức cảm xúc trong não và những phần não tham gia vào xử lý cảm giác thị giác. Điều này cho thấy âm nhạc có thể truyền tải nhiều chi tiết cảm xúc thành trí nhớ trong khi những người nghe tưởng tượng trực quan về những câu chuyện mà âm nhạc vẽ lên. 

Từ mối quan hệ giữa âm nhạc, cảm xúc và ký ức thì việc lắng nghe âm nhạc có thể thay đổi cách con người cảm nhận về những gì mình ghi nhớ, qua đó có tiềm năng mở ra những cách giúp con người vượt qua những ký ức phức tạp.  

Âm nhạc có thể đem lại cho những người bị chấn thương não trở lại với những khoảnh khắc đặc biệt mà họ đã quên. Những người chịu đựng chứng mất trí nhớ có thể được kích hoạt những ký ức sống động bằng việc nghe lại âm nhạc mà họ từng nghe khi còn trẻ. Campen nhấn mạnh là việc sử dụng âm nhạc như vậy cũng hữu dụng với người trầm cảm. Nó cũng có thể giúp hỗ trợ con người nhớ lại những giai đoạn khó khăn trong cuộc đời mình và thấy rằng tất cả không cảm thấy quá tồi tệ như họ nghĩ. “Người bị trầm cảm thường cảm thấy như có một lớp màn đen tối bao phủ cuộc đời họ”, Campen nói. Việc nghe nhạc và nhớ lại vô số trải nghiệm “có thể giúp họ nhớ những trải nghiệm phức tạp hơn”. Không phải bao giờ liệu pháp này cũng đem lại hiệu quả tích cực như mong muốn, “âm nhạc không phải thuốc tiên nhưng có lẽ nó có thể giúp chữa lành”, ông nói. Những phát hiện về bản chất âm nhạc và vai trò của âm nhạc có thể mở ra những con đường mới cho những biện pháp điều trị dựa trên âm nhạc cho người mắc bệnh sa sút trí tuệ, trầm cảm cũng như có những điều kiện bất lợi về sức khỏe tâm thần khác.

Mặt khác, âm nhạc cũng có thể có lợi cho người chăm sóc những người mắc bệnh Alzheimer, khiến họ thư giãn, giảm bớt lo lắng và vui vẻ hơn đồng thời có thể mở ra một cách kết nối với những người thân yêu mắc bệnh, đặc biệt là những người gặp khó khăn trong giao tiếp.

Tuy nhiên do những tác động của âm nhạc lên mỗi con người lại không đồng nhất mà mang nhiều nét khác biệt, vì vậy trước khi đi đến việc xác lập những phác đồ điều trị riêng biệt để tối ưu các liệu pháp âm nhạc, cần có những nghiên cứu sâu hơn và trên lượng người tham gia lớn hơn. Giáo sư Stephanie Leal biết điều này và bà mong muốn có thể hiểu hơn cách tiếp cận của nhóm nghiên cứu do bà dẫn dắt có thể được thiết kế cho những liệu pháp cá nhân hóa như thế nào. “Trong phòng thí nghiệm của tôi, chúng tôi đang cố gắng tìm hiểu xem có những thay đổi nào trong não bộ và nhận thức ở giai đoạn đầu không. Âm nhạc là giải pháp không xâm lấn, chi phí thấp và dễ dàng được cá nhân hóa nhất. Bằng việc nghiên cứu sâu hơn về những cơ chế kết nối với trí nhớ, chúng tôi có thể phát triển những biện pháp điều trị và những biện pháp can thiệp để có thể ngăn ngừa căn bệnh này khỏi tiến triển”, Leal nói.

Campen thì lạc quan về những nghiên cứu có thể triển khai trong tương lai “Con người ngày nay thường lo ngại nhiều về sự lãng quên và những vấn đề với trí nhớ. Nhưng vẻ đẹp của khoa học trong ngày hôm nay là chúng tôi đang bắt đầu trên con đường giúp khôi phục năng lực ghi nhớ của mọi người”. 

Các ký ức thể hiện qua ngôn từ, các gương mặt, hay thậm chí là các bức hình về những vật thể quen thuộc rồi cũng có thể phai nhạt theo thời gian hoặc hầu như những điều mới mà chúng ta có rồi sẽ trôi vào quá vãng, tiến sĩ Herff nói. 

Nhưng âm nhạc và những bức họa nghệ thuật dường như khác biệt với những mẫu hình dễ bị lãng quên đó. Vẻ đẹp nghệ thuật và cái gì đó khó nắm bắt trong đó đã trao cho chúng những sức mạnh hoàn toàn khác biệt. “Điều này nhấn mạnh vào một số đặc trưng khác thường mà nghệ thuật có thể có”, ông nhận xét.

Có lẽ, nhận xét này của ông hoàn toàn tương đồng với điều mà nghệ sĩ cello Pablo Casals từng thốt lên “Âm nhạc là cách thiêng liêng nhất để rót những điều đẹp đẽ đầy chất thơ vào trái tim con người”. 

Do đó, với con người, âm nhạc sẽ luôn có mặt trong đôi tai và trí óc họ, bất chấp thời gian. Sợi dây mỏng manh này, một ngày nào đó, sẽ trở thành liệu pháp hữu ích để các nhà trị liệu đánh thức ký ức có thể đã bị mất mát và lãng quên. “Và lần tiếp theo khi bạn lập một danh sách các bài hát mình yêu thích, bạn hãy xem xét những sắc thái cảm xúc, màu sắc của các bài hát này không chỉ ảnh hưởng đến tâm trạng của bạn mà còn ảnh hưởng đến cả những hồi ức của bạn trong tương lai nữa”, nghiên cứu sinh Yiren Ren của Viện Công nghệ Georgiam, nói.□

Tô Vân tổng hợp

Nguồn: 

Bài đăng Tia Sáng số 17/2025