Hy vọng mới cho bệnh Alzheimer: Lithium đảo ngược mất trí nhớ ở chuột
Sa sút trí tuệ đang ảnh hưởng tới hơn 55 triệu người trên toàn cầu. Phần lớn trong số này là bệnh Alzheimer. Các liệu pháp giảm sự tích tụ hoặc loại bỏ các mảng amyloid trong não, được cho là đóng vai trò quan trọng trong quá trình thoái hóa thần kinh, hiện nay có thể làm chậm lại nhưng không ngăn được suy giảm nhận thức. "Chúng không khôi phục được chức năng,” đồng tác giả Bruce Yankner - nhà di truyền học ở Trường Y Harvard, Boston, Massachusetts - cho biết. “Chúng ta vẫn chưa có ‘penicillin’ cho Alzheimer,” ông nói.
Vào thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, lithium từng được quảng bá như một “thần dược” cải thiện tâm trạng, thậm chí xuất hiện trong công thức ban đầu của 7-Up. Đến những năm 1970, nó trở thành phương pháp điều trị tiêu chuẩn vàng cho rối loạn lưỡng cực. Các nhà khoa học khi đó nhận thấy ở những người mắc rối loạn lưỡng cực, quá trình lão hóa não diễn ra chậm hơn nếu họ dùng lithium.
Các nghiên cứu dịch tễ học cũng cho thấy, ở những vùng có nguồn nước chứa một lượng nhỏ lithium, tỷ lệ người sa sút trí tuệ thấp hơn. Tuy nhiên, các thử nghiệm lâm sàng kiểm tra tác dụng của lithium đối với suy giảm nhận thức cho kết quả trái ngược nhau.
Trong nghiên cứu nhằm làm rõ vai trò của lithium, Yankner và nhóm của ông đã lần đầu tiên chứng minh rằng kim loại này vốn dĩ có mặt tự nhiên trong não – nơi nó giữ một vai trò sinh lý quan trọng.
Các manh mối dần được hé lộ. Nhóm nghiên cứu phát hiện nồng độ lithium thấp hơn ở những vùng não của người bị ảnh hưởng bởi bệnh Alzheimer so với vùng không bị ảnh hưởng. Họ cũng phát hiện, ở những người bị suy giảm nhận thức nhẹ – giai đoạn tiền Alzheimer, lithium trong não bị “giam giữ” trong các mảng amyloid, khiến lượng lithium còn lại để phục vụ các chức năng thiết yếu bị giảm. Sự thiếu hụt lithium này trở nên trầm trọng hơn khi bệnh tiến triển. Tình trạng tương tự cũng xảy ra ở não của các mô hình chuột được gây bệnh Alzheimer.
Ở các thí nghiệm tiếp theo trên chuột, những con có não thiếu hụt lithium phát triển nhiều mảng amyloid hơn so với những con có mức lithium bình thường, tạo nên vòng xoáy bệnh lý: lượng lithium trong não giảm dẫn đến nhiều amyloid hơn, và sự gia tăng amyloid lại khiến lượng lithium giảm tiếp.
Yankner và nhóm của ông đã liên kết hiện tượng thiếu hụt lithium với các dấu hiệu khác của bệnh Alzheimer, bao gồm sự tích tụ của các đám rối protein tau và sự thay đổi hoạt động của các gen liên quan đến căn bệnh này. Thậm chí họ còn xác định được một cách tiềm năng để phá vỡ vòng luẩn quẩn này.
Hầu hết các thử nghiệm lâm sàng trước đây dùng lithium carbonate. Nhóm phát hiện dạng này dễ bị mảng amyloid “bẫy”. Nhưng một số dạng khác, như lithium orotate, tránh được điều đó. Khi cho chuột dùng liều thấp lithium orotate, những tổn thương não liên quan đến bệnh được cải thiện và trí nhớ được phục hồi. Lithium carbonate không mang lại lợi ích tương tự, điều này có thể giúp lý giải vì sao các thử nghiệm trước đây cho kết quả không nhất quán.
Các kết quả trên chuột không phải lúc nào cũng đúng ở người, nhưng với nhiều bằng chứng từ các hướng nghiên cứu khác nhau, nhóm tác giả giữ thái độ lạc quan một cách thận trọng.
Vẫn còn nhiều câu hỏi, như quá trình thiếu hụt lithium bắt đầu từ đâu. “Tôi nghi ngờ còn có yếu tố môi trường hoặc di truyền cản trở khả năng hấp thụ lithium của não,” Yankner nói.
Việc nghiên cứu không ghi nhận độc tính liên quan lithium – ngay cả ở chuột được điều trị gần như trong toàn bộ giai đoạn trưởng thành – sẽ giúp rút ngắn quá trình thử nghiệm lâm sàng và trong vài năm tới có thể đưa ra câu trả lời liệu những người mắc Alzheimer có thể được điều trị bằng kim loại này hay không. Tuy nhiên, điều đó còn phụ thuộc vào việc có đủ nguồn tài trợ từ chính phủ hoặc khả năng thương mại hóa. Lithium là một nguyên tố, nên nó không thể được cấp bằng sáng chế. “Sẽ không có công ty dược phẩm nào thu được lợi nhuận từ lithium cả,” theo Tomas Hajek, bác sĩ tâm thần tại Đại học Dalhousie, Canada.
Những lợi ích tiềm năng có thể còn vượt xa phạm vi bệnh sa sút trí tuệ. Ở nhóm đối chứng gồm những người không bị suy giảm nhận thức, nhóm nghiên cứu nhận thấy những người có nồng độ lithium cao nhất đạt điểm tốt hơn trong một số bài kiểm tra trí nhớ. Theo Ashley Bush, nhà thần kinh học tại Đại học Melbourne, Úc, với những người mắc rối loạn lưỡng cực, đặc biệt là người cao tuổi, lithium orotate có thể mang lại hiệu quả tốt hơn so với lithium carbonate, vốn là liệu pháp tiêu chuẩn.
“Tôi nghĩ khó có phương pháp nào khác đang được phát triển vừa có mức độ bằng chứng như thế này, vừa an toàn,” Hajek nói. “Lithium cực rẻ. Và nó có thể mang lại lợi ích to lớn cho mọi người.”
Thuyết Xuân
