“Kinh tế học bánh rán” cho thấy sự mất cân bằng trong tăng trưởng toàn cầu
Cuốn sách nổi tiếng Doughnut Economics: Seven Ways to Think Like a 21st Century Economist (tạm dịch: “Kinh tế học bánh rán: Bảy cách tư duy như một nhà kinh tế học thế kỷ 21”) của Kate Raworth xuất bản năm 2017, đã được nhiều độc giả ca ngợi vì khả năng truyền tải những vấn đề xã hội và môi trường toàn cầu phức tạp bằng một sơ đồ đơn giản, dễ hiểu.
Hình dạng chiếc bánh rán thể hiện “không gian an toàn và công bằng” cho sự tồn tại của loài người. Lỗ trống ở giữa bánh rán tượng trưng cho thiếu hụt các nền tảng xã hội cần thiết để con người có thể sống an toàn và công bằng. Vùng bên ngoài bánh rán biểu thị sự vượt ngưỡng sinh thái trên nhiều lĩnh vực như biến đổi khí hậu, mất đa dạng sinh học…
Gần đây, Andrew Fanning và Kate Raworth đã công bố bản cập nhật đầu tiên cho Kinh tế học bánh rán kể từ năm 2017. Bản cập nhật này buộc chúng ta phải đặt ra những câu hỏi nghiêm túc về xã hội, kinh tế và khái niệm “tiến bộ”.
Một phong trào toàn cầu
Kể từ khi được xuất bản, “Kinh tế bánh rán” đã trở thành một phong trào toàn cầu, với trung tâm là Phòng thí nghiệm Hành động Kinh tế bánh rán (DEAL). Nhiều nơi, trong đó có Melbourne (Úc), đang áp dụng khuôn khổ này để đánh giá tình trạng xã hội và sinh thái của họ.
Tư duy Kinh tế bánh rán cũng phù hợp với quan niệm của người bản địa Úc- coi kinh tế, xã hội và môi trường là một thể thống nhất không thể tách rời. Một tổ chức tư vấn bản địa tên Dinadj hiện đang phát triển mô hình “bánh rán bản địa” cho nước này.
Ban đầu, bức chân dung toàn cầu chỉ là một hình ảnh tĩnh tại một thời điểm. Nhưng bản cập nhật mới đã biến nó thành chuỗi dữ liệu hằng năm từ năm 2000 đến 2022, cho phép theo dõi xu hướng về sức khỏe xã hội và sinh thái toàn cầu theo thời gian. Kết quả thật đáng lo ngại: GDP toàn cầu đã hơn gấp đôi, nhưng tiến bộ xã hội chậm lại, trong khi tác động sinh thái tiêu cực tăng nhanh hơn.
Điều này có nghĩa là chúng ta đang hủy hoại các quá trình sinh học thiết yếu nhanh hơn mức cải thiện đời sống con người. Hiện thế giới đã vượt quá giới hạn an toàn sinh thái ở 6/9 lĩnh vực hành tinh, và các nghiên cứu khác cho thấy giới hạn thứ 7- axit hóa đại dương- cũng dần bị vượt qua.
Các quốc gia giàu gây thiệt hại môi trường nhiều nhất
Bản cập nhật cũng cung cấp dữ liệu theo quốc gia, cho thấy bất bình đẳng sâu sắc trong phát triển kinh tế và sự đánh đổi giữa nền tảng xã hội và vượt ngưỡng sinh thái mà hệ thống kinh tế hiện tại tạo ra. Trong đó, 20% quốc gia giàu nhất, chiếm 15% dân số thế giới, chịu trách nhiệm tới 44% tổng thiệt hại sinh thái toàn cầu, nhưng chỉ chia sẻ 2% thiếu hụt các nền tảng xã hội (về lương thực, y tế, giáo dục…).
Ngược lại, 40% quốc gia nghèo nhất, chiếm 43% dân số, chỉ gây ra 4% vượt ngưỡng sinh thái, nhưng lại chiếm 63% thiếu hụt xã hội. Khoảng 75% dân số thế giới nhận thấy có tham nhũng lan rộng trong chính phủ và doanh nghiệp. Một số chỉ số xã hội đang thụt lùi, đáng chú ý là sự gia tăng các chế độ độc tài và bất ổn an ninh lương thực.
Thế nào là tiến bộ?
Bản cập nhật nhấn mạnh rằng tư duy kinh tế chủ đạo (coi tăng trưởng là thước đo của tiến bộ) đang đẩy nhân loại vào khủng hoảng môi trường mà không đạt được tiến bộ xã hội.
Tại Úc, báo cáo của Ủy ban Năng suất cho thấy có sự ngắt kết nối giữa mục tiêu tăng trưởng kinh tế và sức khỏe xã hội, môi trường. Tuy nhiên, báo cáo vẫn chưa nhắc đến nghèo đói, bất bình đẳng, đa dạng sinh học hay môi trường, và bỏ qua tác động của tăng trưởng đối với các giới hạn sinh thái.
May mắn là, ngày càng có nhiều sáng kiến hướng tới định nghĩa mới về tiến bộ. Tại Úc, Chính phủ đã ban hành Khung đo lường do Bộ Tài chính phát triển nhằm theo dõi tiến trình hướng tới một nước Úc khỏe mạnh, an toàn, bền vững, gắn kết và thịnh vượng hơn. Lãnh thổ Thủ đô Úc (ACT) có khung đo lường hạnh phúc (wellbeing framework) toàn diện cho việc ra quyết định của chính phủ. Các bang như Tasmania, Victoria, New South Wales và South Australia cũng đang áp dụng tư duy tương tự.□
Diễm Quỳnh lược dịch
Nguồn: https://theconversation.com/doughnut-economics-shows-how-global-growth-is-out-of-balance-and-how-we-can-fix-it-266889
Bài đăng Tia Sáng số 20/2025
