Lý thuyết thiết kế cơ chế

Eric S. Maskin

Thuyết “thiết kế cơ chế” bắt nguồn từ câu hỏi: cơ chế nào là tối ưu (đối với một chủ thể nhất định, có thể là nhà nước, có thể là công ty, hay bất kỳ một tổ chức nào khác) để phân bố hàng hóa và dịch vụ khi mà mọi người đều (a) có những “thông tin riêng tư”, và (b) hành xử theo tư lợi của mình.
Cần nói rõ là chữ “cơ chế” (mechanism), ít ra vào giai đoạn đầu của dòng lý thuyết này, là do Hurwicz dùng trong một nghĩa cực kỳ chuyên môn. “Cơ chế”, ông định nghĩa, là “một trò chơi trong đó các “tay chơi” gửi “thông điệp” cho nhau hoặc/và đến một “trung tâm thông điệp”, và có một quy luật định trước để ghép một hậu quả nhất định (tỷ như một cách phân bố hàng hóa và dịch vụ) đến mỗi tập hợp thông điệp nhận được”. Đấu giá, chẳng hạn, là một “cơ chế” theo nghĩa này.
Dù có tên khá “tối tăm” như vậy, “lý thuyết thiết kế cơ chế” đi vào trung tâm bài toán căn bản nhất của kinh tế học: Làm sao “sắp xếp” những định chế, những luật chơi kinh tế để, khi mỗi người cư xử thuần vì tư lợi, kết quả sẽ tối ưu (theo một nghĩa nhất định) cho mọi người liên hệ. Trong kinh tế học hiện đại, danh từ “cơ chế” thường được dùng một cách “thoáng” hơn trong nghĩa chuẩn xác nguyên thuỷ của Hurwicz. Nó có thể ám chỉ mọi thể chế và “luật chơi” chi phối các sinh hoạt kinh tế, từ Bộ Kế hoạch trong một nền kinh tế chỉ huy, đến tổ chức nội bộ một công ty, đến buôn bán trên thị trường v.v.

Công trình của Hurwicz, Maskin và Myerson
Năm 1972, Leonid Hurwicz đưa vào khoa học kinh tế một ý niệm quan trọng, đó là “sự tương thích động lực” (incentive compatibility). Theo định nghĩa của ông, một tiến trình sẽ có tính “tương thích động lực” khi tất cả những người tham dự tiến trình ấy đạt được mức thỏa mãn cao nhất nếu họ thành thực tiết lộ những thông tin tư riêng của họ. Ý niệm này, và nhất là cách nó được “toán hóa” một cách giản dị và cực kỳ “trang nhã” trong tay Hurwicz, là nền móng của toàn bộ lý thuyết thiết kế cơ chế.
Định vị thuyết này trong dòng tiến hóa của tư tưởng kinh tế thì có thể nói rằng Hurwicz (một người gốc Nga, sinh đúng vào năm 1917) chịu ảnh hưởng của Friedrich Hayek (Nobel 1974) lẫn đối thủ của Hayek là Oskar Lange về tính khả thi của kế hoạch hóa tập trung. (Nhắc lại: Oskar Lange lý luận rằng những công cụ thị trường có thể được dùng trong kế hoạch hóa tập trung, còn Hayek thì cho rằng việc ấy là ảo tưởng, vì kế hoạch hóa kiểu đó sẽ cần một số lượng thông tin khổng lồ – hầu như vô tận – và, hơn nữa, thông tin, chính chúng, sẽ tiêu tốn tài nguyên). Thật vậy, có thể xem công trình của Hurwicz như tiếp nối nỗ lực của Hayek để chứng minh rằng thị trường là hữu hiệu (theo một nghĩa nhất định) hơn kế hoạch nhà nước trong mục tiêu phân bố nguồn lực kinh tế.

Eric S. Maskin

Nhưng Hurwicz đi xa hơn Hayek, bởi vì theo ông thì thị trường cũng không thể hoàn hảo. Theo Hurwicz, nhược điểm căn bản, “chết người”, của kinh tế kế hoạch không chỉ là sự vô cùng phức tạp của nền kinh tế (mà không một “trung ương” nào có đầy đủ và kịp thời mọi thông tin), song kế hoạch hóa quy mô là một ảo tưởng vì con người nhận được những khuyến khích “sai” (đối với mục tiêu của kế hoạch), và vì sinh hoạt kinh tế là đầy dẫy những sự “bất đối xứng thông tin” (cụm từ mà thế hệ kinh tế gia sau Hurwicz sẽ phổ cập hóa), nói nôm na là người này biết nhiều hơn người kia về mặt nào đó của giao dịch, và không muốn tiết lộ thông tin ấy cho đối tác. Thị trường tự do, tuy hữu hiệu hơn kế hoạch hóa về nhiều mặt, vẫn còn nhiều hụt hẫng do những vấn đề về thông tin và động lực bất tương thích như thế. Thuyết thiết kế cơ chế của ông là nhằm phân tích các hụt hẫng này, và đưa ra một số tiêu chuẩn để thiết lập và thẩm định những thể chế có khả năng bổ sung thị trường. Nhờ Hurwicz, các lý thuyết gia kinh tế ngày nay biết rằng: khi đi tìm một cơ chế tối ưu để giải quyết một vấn đề nào đó, nhà nghiên cứu có thể giới hạn sự tìm kiếm của mình trong một nhóm cơ chế tương đối nhỏ, nhóm đó được Hurwicz gọi là các “cơ chế trực tiếp” (direct mechanism) thỏa mãn điều kiện “tương thích động lực” mà Hurwicz vạch ra.
Roger Myerson, xây dựng trên căn bản lý thuyết của Hurwicz, cho rằng một trong những căn nguyên của sự bất tương thích động cơ là sự “chọn lựa ngược” (adverse selection). Các công ty bảo hiểm y tế, chẳng hạn, gặp khó khăn này: đa số những người mua bảo hiểm đắt tiền là những người mà sức khỏe có “vấn đề” – tức là loại khách hàng mà các công ty bảo hiểm không muốn có – mà chỉ những người này biết. Nếu công ty bảo hiểm tăng giá bảo hiểm để bù lỗ thì lại chỉ những người có sức khỏa kém hơn nữa mới mua, công ty lại càng thêm lỗ…
Đóng góp nổi bật của Myerson vào thuyết thiết lập cơ chế là về cái gọi là “nguyên tắc biểu lộ” (revelation principle), dùng toán học để đơn giản hoá cách tính những “luật chơi” hữu hiệu nhất để khuyến khích các cá nhân liên hệ chân thật bộc lộ những thông tin riêng tư của mỗi người. Bài “Optimal auction design” (Thiết kế đấu giá tối ưu) của Myerson là một “hạt giống” kinh điển cho những tiến bộ sau này trong lý thuyết ấy.
“Nguyên tắc biểu lộ” của Myerson là một bước tiến lớn cho những phân tích về cơ chế kinh tế. Song, còn rắc rối: trong nhiều trường hợp, một cơ chế sẽ đưa đến, không chỉ một “cân bằng” (equilibrium) duy nhất, nhưng nhiều “cân bằng”, có cái “thật tốt”, có cái “không tốt bằng”. Câu hỏi sẽ là: có một cơ chế nào mà mọi cân bằng của nó đều là tối ưu? Maskin (1977) là người đầu tiên phác thảo đáp án cho bài toán này.
Khám phá của Eric Maskin là cốt lõi của “thuyết thực thi” (implementation theory). Cụ thể, thuyết này soi sáng vấn đề: trong trường họp nào thì có thể thiết kế một cơ chế mà hậu quả chỉ gồm những “điểm cân bằng” thỏa mãn tính “tương thích động lực” của Hurwicz, nghĩa là tối ưu. Maskin cũng là người khám phá một điều kiện trong khoa thống kê gọi là “tính đơn điệu Maskin” (Maskin monotonicity) mà người “ngoại đạo” có lẽ không cần biết làm gì!

Ứng dụng
Nhìn lại, Hurwicz, Maskin, và Myerson (và những người đi sau các ông) phác họa một cách khoa học các “cơ chế phân bố tài nguyên” trong một thế giới có nhiều nền kinh tế đua chen nhau: từ kinh tế kế hoạch như của Liên Xô cũ, đến kinh tế thị trường, đến những nền kinh tế “được quản lý”. Các ông đưa ra những cơ chế phân bố (allocation mechanism) khác nhau, cho phép các cơ quan điều tiết kinh tế của nhà nước, các nhà quản lý kinh doanh, thấy cái ưu và nhược điểm của từng cơ chế, và chọn lựa thiết kế tối ưu trong một tình huống nhất định nào đó. Từ những năm 1970 thì lý thuyết này ngày càng tinh vi và phức tạp nhờ các tiến bộ của máy tính điện tử và thuyết trò chơi.
Trong thực hành, một ứng dụng rất quan trọng là trong việc điều tiết công nghiệp (kể cả điều tiết chống độc quyền), khi mà các công ty không bao giờ muốn tiết lộ chi phí sản xuất và những thông tin tư riêng khác. Những áp dụng quan trọng nữa là trong các biện pháp chống ô nhiễm môi trường, bán đấu giá các mạng lưới phân phối điện, và đặc biệt là bán đấu giá các dải băng tầng radio. (Paul Klemperer, một đồng sự của Myerson, đã nhận được một số tiền rất “sộp” của Liên hiệp Châu Âu để nghiên cứu những phương án bán đấu giá này). Một ứng dụng nữa là giúp nhà nước nghĩ ra những cách tốt hơn để “cấu trúc” hợp đồng với các công ty cung cấp vũ khí (thường lợi dụng sự thiếu thông tin của nhà nước để bán với giá cao tận mây xanh, ít khi đúng hạn, mà chất lượng thì dưới chuẩn…).
Công trình của ba nhà kinh tế được giải Nobel năm nay cũng có thể được xem như gieo nghi vấn là quyền sở hữu có thể là “quá đáng” trong một nền kinh tế tư bản. Theo quan điểm này, những người sở hữu công ty thường có xu hướng giấu nhau những thông tin về công ty của họ. Myerson cho rằng chính vì lý do này mà các công ty thuê người làm công, bởi những người này (không là sở hữu chủ của công ty) sẽ dễ cộng tác với nhau hơn là những người ngoài mà công ty thuê. Myerson khẳng định: Về những vấn đề dính dáng đến thông tin thì lắm khi ít quyền sở hữu tài sản lại là tốt hơn!

Vài lời cuối
Tóm lại, thuyết “thiết kế cơ chế” mà Leonid Hurwicz, Eric Maskin và Roger Myerson được vinh danh năm nay, tuy khá trừu tượng, song đã có ảnh hưởng sâu sắc trong cách suy nghĩ của các nhà kinh tế về nhiều vấn đề căn bản trong kinh doanh, quản trị, chính sách…
Đối với những người “quá tin” vào “thị trường”, lý thuyết này là cần thiết như một hồi chuông cảnh tỉnh. Đành rằng thị trường là một thể chế phân bố nguồn lực xã hội một cách “khá tốt”, hầu như không bao giờ nó có thể vận hành tối ưu, dù có được điều tiết. Những người lãnh đạo khôn ngoan, hiểu biết, phải ý thức điều ấy và khiêm tốn hơn trong những quyết định của mình.
Không như nhiều lần trong những năm trước, giải Nobel Kinh tế năm nay ít bị chỉ trích là mang tính chính trị. Có vài than phiền rằng thuyết thiết kế cơ chế là quá vi mô (hiện vẫn chưa có áp dụng đáng kể nào cho kinh tế vĩ mô), và quá “tĩnh” (static).  Dù gì, cách phân tích của các nhà kinh tế này cũng là tiêu biểu của kinh tế học (nhất là kinh tế học vi mô) hiện đại: cực kỳ sáng tạo, nhưng rất “toán”, và lắm khi những tiến bộ là do “tiểu xảo” chứ không là từ một lý thuyết “hoành tráng” như những tiến bộ trong kinh tế ở thế hệ trước… (Một tiểu tiết thú vị: bằng tiến sĩ của cả Maskin lẫn Myerson là về toán ứng dụng, không phải kinh tế).
Ở Princeton, giáo sư Maskin hiện cư ngụ trong ngôi nhà mà Einstein (cũng là một thành viên của Viện Nghiên cứu Tiên tiến vào những năm cuối đời) đã từng sống.