Toán học với sự tự vấn
Socrates từng nói: “Một đời sống không được tự vấn là một đời sống không đáng sống.” Tự vấn là bước tiến hóa từ bản năng sang văn minh – là khi con người không chỉ sống, mà bắt đầu tra vấn về ý nghĩa của sự hiện hữu và lựa chọn cách sống có ý thức trong một thế giới vốn dĩ không mang sẵn ý nghĩa. Đó là ánh sáng chiếu rọi vào cõi sâu thẳm của ý thức, nơi mọi niềm tin đều bị thử thách, và mọi chân lý đều phải lên tiếng để tự bảo vệ mình. Toán học – tưởng chừng như một lâu đài vĩnh cửu được xây bằng lý trí – cũng không nằm ngoài quy luật ấy. Tự vấn chính là nhịp đập âm thầm trong trái tim toán học – giữ cho nó không trở thành giáo điều hay công cụ thuần túy. Và sẽ ra sao, nơi tinh thần tự vấn, truy cầu chân lý không trở thành văn hóa?
Biết hỏi – bước đầu tiên của toán học: Toán học không khởi đầu từ những tiên đề trừu tượng, mà từ chính những trải nghiệm sống động thường nhật: đếm số vật nuôi, phân chia thóc lúa, đo chiều dài, chiều rộng mảnh vườn, mảnh ruộng, ước lượng thời gian, tính toán đường đi… Từ nhu cầu sinh tồn và tổ chức xã hội, con người buộc phải tìm cách xử lý những tình huống lặp đi lặp lại, và dần dần hình thành nên các quy tắc thực hành – những công thức thô sơ nhưng hiệu quả, được truyền miệng hoặc ghi lại bằng các ký hiệu đơn giản. Tuy nhiên, để có thể đi từ kinh nghiệm cụ thể đến những quy tắc ấy, con người không chỉ cần quan sát, mà còn phải biết hỏi. Bởi nếu chỉ trải nghiệm mà không biết hỏi, loài người sẽ chỉ mãi dừng ở mức làm theo thói quen, hành động theo phản xạ bản năng, mà không nhận ra mối liên hệ giữa các sự việc – càng không thể rút ra quy luật chung từ những tình huống riêng lẻ. Biết hỏi – dại biến hóa thành khôn!
Từ bất an đến nhu cầu lý giải – sự ra đời của chứng minh: Càng thực hành, càng va chạm, con người càng bất an trước những gì chỉ “có vẻ đúng” mà chưa được lý giải. Sự bất an ấy – chính là tự vấn. Cho đến khi con người biết hỏi: Số là gì? Vì sao định lý Pythagoras lại đúng trong mọi tam giác vuông? … thì câu chuyện không còn chỉ dừng lại ở những thao tác thực tiễn. Aristotle từng nói: “Tri thức bắt đầu từ sự kinh ngạc.” Bởi sự kinh ngạc tất yếu sẽ dẫn đến nhu cầu được giải thích, được làm sáng tỏ… Và toán học – với tư cách là một hệ thống tư duy suy luận chặt chẽ – chỉ thực sự hình thành khi người Hy Lạp bắt đầu quan tâm không chỉ đến kết quả, mà còn đến cả lý do vì sao điều đó đúng. Nhu cầu chứng minh, truy nguyên bản chất của các khái niệm hình học và số học, đã đưa toán học vượt khỏi phạm vi kinh nghiệm để trở thành một ngành khoa học của lý trí.
Tinh thần truy vấn – khai sinh toán học tiên đề: Kể từ khi vượt ra khỏi vai trò thuần túy là công cụ kỹ thuật, toán học đã trở thành mô hình mẫu mực của tư duy logic và tinh thần truy cầu chân lý. Tinh thần truy vấn – vượt thoát khỏi sự chấp nhận mơ hồ – đã dẫn đến nhu cầu xây dựng một nền móng chắc chắn – nơi mọi khẳng định đều phải được chứng minh, và mọi chứng minh phải xuất phát từ những điều được thừa nhận là đúng ban đầu, tức là tiên đề. Hình học Euclid, với năm tiên đề nổi tiếng, được xem là công trình tiên đề hóa đầu tiên trong lịch sử toán học. Về sau, nhiều hệ tiên đề khác đã xuất hiện, đóng vai trò nền tảng cho các lĩnh vực quan trọng của toán học hiện đại, chẳng hạn như: hệ Peano cho số học, hệ Zermelo–Fraenkel cho lý thuyết tập hợp, hệ Hilbert cho hình học Euclid, và hệ Kolmogorov cho lý thuyết xác suất.
Truy vấn nền tảng – đòi hỏi về hệ tiên đề: Kết quả của tinh thần truy vấn đến cùng đã đòi hỏi một hệ tiên đề phải thỏa mãn ba tính thiết yếu: nhất quán, đầy đủ và độc lập. Tính nhất quán ngụ ý rằng: hệ đó không thể suy ra đồng thời hai mệnh đề phủ định nhau. Tính đầy đủ đòi hỏi rằng: mỗi mệnh đề đúng trong một mô hình của hệ đều có thể được chứng minh từ các tiên đề của hệ ấy. Tính độc lập yêu cầu mỗi tiên đề không phải là hệ quả của các tiên đề còn lại. Trong ba tính trên, tính nhất quán là điều kiện tiên quyết – nếu vi phạm, toàn bộ hệ sẽ trở nên vô nghĩa. Hai tính còn lại là những yêu cầu quan trọng để hệ đạt tới sự hoàn thiện và hiệu lực mô tả, nhưng không tuyệt đối bắt buộc trong mọi trường hợp. Ngày nay, nhờ phương pháp mô hình, việc kiểm tra tính độc lập đã khả thi hơn trong nhiều tình huống. Tuy nhiên, người ta vẫn đặc biệt quan tâm đến tính nhất quán và tính đầy đủ – hai yếu tố cốt lõi quyết định sức mạnh và độ tin cậy của hệ.
Truy vấn suy luận – khai sinh logic hiện đại: Trong suốt hàng nghìn năm, các quy tắc logic cổ điển như phủ định của phủ định, luật bài trung, tam đoạn luận… được xem là chân lý hiển nhiên. Thế nhưng, khi con người truy vấn đến tận nền tảng của chân lý, một câu hỏi tất yếu nảy sinh: liệu những quy tắc ấy có thực sự khách quan và đúng đắn? Chính mối hoài nghi căn bản đó đã buộc toán học và triết học thế kỷ XIX–XX phải xét lại toàn bộ vấn đề: phải chăng các luật logic không hề bất biến, không thật sự phổ quát cho mọi hệ thống? Và nếu vậy, lấy gì để đảm bảo tính đúng đắn của chúng? Từ những nghi vấn triệt để ấy, một ngành học mới ra đời: logic toán học – được xây dựng trên nền tảng logic hình thức cổ điển, nhưng phát triển sâu hơn để truy xét bản chất suy luận. Kể từ đó, nhằm đáp ứng những yêu cầu ngày càng phức tạp của toán học, triết học và khoa học máy tính trong việc phân tích và mô hình hóa tư duy, hàng loạt hệ thống logic hiện đại đã ra đời: từ logic mệnh đề, logic vị từ đến các hệ logic phi cổ điển.
Sự xác tín – đòi hỏi về các phép suy diễn: Logic hiện đại – một phần để trả lời những truy vấn sâu sắc về tính đúng đắn và khách quan trong suy luận. Nhưng ngay cả khi có trong tay những hệ thống logic được hình thức hóa nghiêm ngặt, thì vẫn còn đó một câu hỏi: Làm sao để biết chắc rằng những phép suy diễn thuộc hệ thống ấy thực sự đáng tin? Để câu trả lời thực sự có sức thuyết phục, sự xác tín của một diễn trình suy luận phải là một thuộc tính nội tại, được đảm bảo bởi chính cấu trúc của hệ thống logic mà nó thuộc về. Điều này đòi hỏi hệ thống phải không mâu thuẫn, và quan trọng hơn, các quy tắc suy diễn được sử dụng trong hệ thống ấy phải được xác định rõ ràng và được tuân thủ nghiêm ngặt.
Truy cầu hoàn hảo – và sự bất toàn: Truy cầu chân lý đã từng dẫn con người đến với khát vọng kiến tạo hệ thống tiên đề và logic hoàn hảo. Nhưng khi chạm tới hạn, một phát hiện chấn động bởi Gödel đã lật đổ niềm tin ấy: trong các hệ tiên đề đủ mạnh, nếu nhất quán thì không thể đầy đủ, và cũng không thể tự chứng minh tính nhất quán của chính mình. Điều này cũng còn cho thấy: ngay cả các hệ suy luận chặt chẽ nhất cũng bị giới hạn bởi chính những gì chúng đặt ra, và không thể tự khẳng định tính đúng đắn tuyệt đối và khách quan của mình. Nhận ra mình bất toàn – thực thể lớn khôn thêm?
Minh triết toán học – sự trưởng thành của lý trí: Toán học – biểu tượng tối cao của lý trí thuần túy – từng được xem là có khả năng xác tín không giới hạn. Nhưng thật trớ trêu: chính toán học không thể chứng minh sự nhất quán của chính mình (Gödel). Nhờ tinh thần truy vấn, mà toán học đã nhận ra giới hạn của chính nó. Có lẽ, từ đó, toán học – cũng như mọi ngành khoa học – đến với sự trưởng thành của tư duy biết kiểm chứng. Và phải chăng, tự chứng minh được sự không hoàn hảo của chính mình, cũng chính là một trong những minh chứng sinh động cho sức mạnh nội tại cùng vẻ đẹp minh triết của toán học?
Đức tin – điểm tựa của lý trí: Ngay trong toán học, có những điều phải tin thì mới có thể suy – phải chấp nhận thì mới có thể xây. Chẳng hạn, hình học Euclid với hệ tiên đề của nó là một bộ môn đã được học ngay từ chương trình phổ thông. Một vấn đề đặt ra là, liệu có gặp phải tình trạng các định lý của môn hình học này mâu thuẫn nhau hay không? Chắc chắn tôi và các bạn đều tin là không! Và điều này cũng đã được nhân loại kiểm chứng hàng nghìn năm qua. Nhưng việc chứng minh điều đó lại là bất khả, như Gödel đã chỉ ra. Đến đây khiến người ta nhớ đến định nghĩa của Voltaire: “Đức tin là tin tưởng khi lòng tin đã nằm ngoài khả năng của lý trí.” Lý trí cần đức tin để bắt đầu. Và truy vấn – tưởng là công cụ của lý trí – lại dẫn ta trở về một sự thật khiêm nhường: không có hệ thống nào hoàn toàn đứng vững nếu không có điểm tựa nằm ngoài nó. Và phải chăng điểm tựa đó chính là đức tin?
Bertrand Russell cho rằng: “Sự thật là điều duy nhất không thể bị bào mòn, và toán học là nơi nó được kiểm nghiệm khắc nghiệt nhất.” Toán học là một lĩnh vực truy tìm chân lý tối thượng, nó chỉ chấp nhận kết quả đúng hoặc sai – không có vùng xám. Giống như trong đạo đức, khi con người tự vấn: “Tôi có đang làm điều đúng không?” – thì trong toán học, người ta cũng thường tự hỏi: “Chứng minh này có sai sót nào không?” Chính sự khắt khe đó khiến toán học trở thành một lĩnh vực âm thầm nhưng sâu sắc, góp phần hình thành những phẩm chất trung thực và tư duy tự do biết tự vấn trong con người. Tự vấn – trong toán học cũng như trong cuộc sống – không chỉ là con đường truy tìm chân lý, mà phải chăng đó còn là con đường dẫn đến sự trưởng thành của một sinh thể có lý trí?□
Bài đăng Tia Sáng số 12/2025
