Phác thảo chính sách cho tài năng KH&CN

Lương là sự đầu tư có lãi nhất
 Hiện nay thu nhập của các nhà khoa học của Việt Nam vẫn còn ở mức thấp so với các nước trong khu vực. Lương của Giáo sư Viện trưởng Việt Nam chỉ bằng 1/10 lương của Giáo sư Viện trưởng Trung Quốc. Điều này đặt ra nhiều câu hỏi: Đóng góp của Viện trưởng Việt Nam có thua kém Viện trưởng Trung Quốc hay không? Các nhà khoa học Việt Nam đã được trọng dụng đúng hay chưa? Có đề xuất từ nay đến năm 2010, mức lương của các nhà khoa học sẽ được tăng đến khoảng 1000 USD. Bởi vậy, các ý kiến đều hướng đến chính sách đãi ngộ (nhất là về tiền lương) cho các nhà khoa học, giúp họ ổn định về đời sống vật chất có điều kiện đi sâu nghiên cứu, dành hết tâm huyết để cống hiến. Theo ý kiến của ông Đinh Bộ Lĩnh (Viện Nghiên cứu Đông Nam Á) nên coi lương là một sự đầu tư, là một sự đầu tư cho khoa học có lãi nhất. Và hơn hết, tất cả các chính sách không nên biến thành đặc quyền đặc lợi cho các nhà khoa học, mà chính sách ấy phải dựa trên đặc thù của nước ta. Điều quan trọng nhất là phải xuất phát từ đặc điểm đất nước, các chính sách đều không thể thoát ly khỏi đặc điểm kinh tế Việt Nam. Ở Thái Lan, mức thu nhập bình quân hàng tháng của các nhà khoa học hiện nay là 2500 USD, song chính họ cũng chưa có được đội ngũ cán bộ khoa học có “tầm”. Nếu làm phép so sánh ở đây, các nhà khoa học Việt Nam với mức lương 1000 USD liệu có tạo dựng được một đội ngũ nhân tài khoa học xứng đáng cho đất nước hay không? Theo ông Nguyễn Thiết Sơn, bản đề án còn khá rụt rè vì không đưa ra hệ thống lương cụ thể, cần có sự khác biệt giữa mức lương của những người tốt nghiệp đại học, tốt nghiệp nghiên cứu sinh. Ở Việt Nam hiện nay vẫn chưa có được bậc lương riêng cho những người được đào tạo sau đại học nên các cơ quan ban ngành liên quan cần xem xét lại.
Nhiều ý kiến cho rằng chính sách đãi ngộ tài năng nên tập trung tới các khía cạnh: thu nhập cho các nhà khoa học, môi trường, điều kiện làm việc và chính sách tôn vinh thỏa đáng đối với những thành tựu, cống hiến của giới khoa học. Ngoài đãi ngộ về mặt vật chất, chính sách cũng tập trung đến việc động viên về mặt tinh thần cho các nhà khoa học bằng cách tôn vinh qua các giải thưởng, danh hiệu. Việc làm này vừa thể hiện sự tôn trọng, đánh giá đúng tài năng, vừa khuyến khích đội ngũ cán bộ khoa học có nhiều đóng góp có ý nghĩa cho đất nước. Không chỉ có vậy, làm tốt công tác tuyên truyền, tạo được dư luận xã hội tốt cho các nhà khoa học cũng là một việc cần chú trọng thực hiện.
Song bên cạnh đó cũng phải chú ý đến việc đãi ngộ sao cho phù hợp với tình hình thực tế. Không nên để các nhà khoa học bị ràng buộc, lệ thuộc bởi các chính sách về đất đai, nhà cửa, tiền lương, và những nhu cầu khác của đời sống vật chất.

Tìm hướng đi cho thành quả của các nhà khoa học
Một thực tế đặt ra là việc tìm đầu ra cho các sản phẩm của các nhà khoa học cũng là một trong những vấn đề được các lãnh đạo KHXH quan tâm. Các ý kiến đều xoay quanh việc nên chăng đề án cần có cam kết cụ thể, rõ ràng về sản phẩm của các nhà khoa học. Bởi hiện nay, như bên ngành KHXH, có những công trình, những đề tài chưa được thực thi, những cuốn sách chưa được xuất bản. Theo ông Nguyễn Xuân Kính (Viện Nghiên cứu văn hóa dân gian) cần chú trọng hơn nữa đến tính dân chủ trong khoa học xã hội. Bởi với đặc thù của ngành, “nếu không có được sự bảo đảm sẽ dễ trở thành nghiên cứu giáo điều. Cần tự do trong nghiên cứu KHXH. Có những người nghiên cứu 10 năm nhưng không có sản phẩm cũng không thể đánh giá họ kém được”. Một cơ chế dân chủ trong khoa học sẽ giúp các nhà nghiên cứu giải phóng tư tưởng, tạo cho họ một môi trường tranh luận lành mạnh. Ông Đỗ Tiến Sâm nhấn mạnh: “Nếu coi KH&CN là “sức mạnh cứng” của đất nước thì phát triển KHXH là giải pháp quan trọng tăng “sức mạnh mềm” của đất nước, có như vậy mới mong “góp phần đưa đất nước sớm thoát khỏi tình trạng một nước kém phát triển” như mục tiêu mà chính sách đã đề ra”. 
Ngoài những quan điểm trên, các ý kiến cũng góp ý bản đề án nên có thêm phần đánh giá thực trạng chính sách sử dụng, trọng dụng, phát huy tài năng cán bộ nghiên cứu KH&CN, tổng kết trong 20 năm đổi mới, những ưu điểm, hạn chế, bài học kinh nghiệm để có kiến nghị, có cơ sở xây dựng chính sách mới cho phù hợp. Và với quy mô của đề án khá lớn như vậy thì vấn đề thời gian cũng cần cân nhắc lại khi mục tiêu của đề án đặt ra là: “Xây dựng được đội ngũ cán bộ khoa học và nền KH&CN đạt trình độ tiên tiến trong khu vực vào khoảng năm 2010”. Ngoài ra, đội ngũ chuyên gia cũng cần có sự cân bằng giữa KHTN, KHCN với KHXH&NV. Chính sách sử dụng và trọng dụng cán bộ cũng nên phân thành nhóm, ngành theo đặc thù và phải chú trọng đến vấn đề liên ngành.
————–
Chú thích ảnh: GS. Vũ Đình Cự đang nghe các ý kiến
– Xây dựng tiêu chí đối với đối tượng cụ thể tương ứng với chính sách ưu đãi cụ thể (Ví dụ Chính sách cấp nhà đất, cử đi đào tạo, cấp kinh phí nghiên cứu…)
– Chính sách cụ thể gắn với trách nhiệm của nhà khoa học (nếu hoàn thành nhiệm vụ được ưu đãi và tôn vinh xứng đáng)
– Chính sách phải dựa vào hiệu quả nghiên cứu, đóng góp cho xã hội (Ví dụ không cần có hệ thống lương riêng biệt, nhưng có chế độ trợ cấp theo kết quả nghiên cứu, có cơ chế thẩm định và đánh giá để trợ cấp đúng đối tượng, không nên hỗ trợ đồng loạt)
– Có chính sách đãi ngộ trong hợp tác quốc tế (ai có thành tích nghiên cứu ở mức nào thì được đi tham quan, thực tập ở nước ngoài bằng tiền ngân sách hay một phần tiền ngân sách, cán bộ được giải thưởng của nước ngoài thì trong nước cũng được khen tương xứng)
– Có chính sách cụ thể cho cán bộ khoa học trẻ. Giao cho cơ quan, tổ chức nào quan tâm theo dõi và hỗ trợ cán bộ trẻ làm khoa học từ khi phát triển đến khi thành đạt. Xây dựng cơ sở dữ liệu về cán bộ trẻ có tài năng…
(Trích một số nội dung của đề cương “Đề án: Chính sách sử dụng và trọng dụng, phát huy tài năng cán bộ KH&CN giai đoạn 2006 – 2010”)