Vaccine Covid-19: Canh bạc của Trung Quốc

Trong khi nhiều quốc gia phương Tây thu gom vaccine, làm dấy lên lo ngại về “chủ nghĩa dân tộc vaccine” thì Trung Quốc muốn thực hiện một con đường ngoại giao vaccine. Với chiến dịch thử nghiệm, quảng bá và vaccine Covid-19 ra toàn cầu, Trung Quốc đặt ra mục tiêu giành được thật nhiều đồng minh và đạt được nhiều thỏa thuận.

Các nhà sản xuất vaccine Trung Quốc đã kiểm tra hiệu quả của các vaccine ứng viên tại 14 nước..

Những người đầu tiên trên thế giới nhận được vaccine ngừa Covid-19 không phải là một phần của một thử nghiệm lâm sàng nào. Không có đài truyền hình hay báo chí nào đưa tin về sự kiện lịch sử này. Và không có công ty nào đưa ra một tuyên bố liên quan.

Vào ngày 29/2, chưa đầy hai tháng sau khi thế giới thức tỉnh trước mối đe dọa của căn bệnh mới, nhà virus học Chen Wei, một thiếu tướng trong quân đội Trung Quốc, và sáu nhà khoa học quân sự trong đội của cô đã được tiêm vaccine Covid-19 thử nghiệm. Chen là một anh hùng dân tộc vì công trình nghiên cứu vaccine Ebola, đã đến tâm dịch ở Vũ Hán cùng nhóm của cô từ Học viện Khoa học Quân sự Y tế, một phần để giúp chế tạo vaccine ứng viên với công ty dược phẩm CanSino Biologics. Các nhà bình luận trong và ngoài Trung Quốc sau đó đã đặt câu hỏi về sự kiện này, khi thông tin được phát tán rộng rãi trên mạng xã hội. Nhân dân nhật báo cũng đã nói về bức hình chụp Chen nhận vaccine là “#FAKENEWS [tin giả].” Nhưng Hou Li-Hua, một nhà nghiên cứu tại học viện, người làm việc trong dự án vaccine, khẳng định rằng đó là “tin đúng sự thật”.

Tại Hoa Kỳ, Chiến dịch Warp Speed ​​trị giá 10,8 tỷ USD của chính quyền Trump đã thúc đẩy quá trình nghiên cứu và phát triển vaccine nhanh hơn so với nhiều nhà nghiên cứu nghĩ có thể, đặc biệt là đối với người dân Hoa Kỳ. Nhưng một nỗ lực lớn không kém đã diễn ra ở Trung Quốc. CanSino và hai công ty Trung Quốc khác – một công ty thuộc sở hữu của chính phủ, công ty còn lại hợp tác chặt chẽ với cơ quan quản lý của mình – đang đầu tư các nguồn lực đáng kể, để thử nghiệm bốn vaccine ứng viên với hàng chục nghìn tình nguyện viên trên khắp thế giới. Họ có thể chỉ cần vài ngày hoặc vài tuần nữa là công bố kết quả của các thử nghiệm hiệu quả, chỉ sau kết quả ban đầu đáng khích lệ được công bố gần đây bởi một loạt các công ty và tổ chức bên ngoài Trung Quốc.

Tuy nhiên, những mũi tiêm đầu tiên mang tính lịch sử, dưới sự hợp tác quân sự với một công ty “tư nhân” và quyết định mang đầy vấn đề đạo đức, bắt đầu bằng việc tiêm vaccine ngoài thử nghiệm lâm sàng khiến các nỗ lực vaccine của Trung Quốc đang đi theo con đường rất khác so với ở Hoa Kỳ và châu Âu. Hầu hết các loại vaccine hàng đầu của phương Tây đều dựa vào các công nghệ như vectơ virus được biến đổi gene, các protein thiết kế và các đoạn RNA. Trong khi ba trong số những ứng cử viên vaccine hàng đầu của Trung Quốc sử dụng một thứ không hợp thời đại: virus bất hoạt toàn bộ. Đây là một cách tiếp cận đã có từ khi vaccine cúm thành công đầu tiên vào những năm 1930.

Và nỗ lực vaccine của Trung Quốc chịu ảnh hưởng bởi thành công đáng kể của nước này trong việc thực hiện các biện pháp y tế công cộng tích cực nhằm ngăn chặn sự lây lan của virus SARS-CoV-2, bao gồm buộc cách ly các ca bệnh và xét nghiệm toàn bộ thành phố. Trong khi đại dịch vẫn đang hoành hành ở Hoa Kỳ đã cho phép các thử nghiệm ở đó nhanh chóng đưa ra các tín hiệu về hiệu quả của vaccine, nhưng “Trung Quốc đã sớm bóp chết đại dịch coronavirus, vì vậy họ đã mất cơ hội kiểm tra tính hiệu quả của vaccine ở đó”, nhà dịch tễ học Ray Yip, người theo sát Chương trình Phát triển vaccine Covid-19 với tư cách là cố vấn của Bill Gates, cho biết. “Nếu Trung Quốc vẫn có nhiều trường hợp nhiễm virus, họ có thể đã hoàn thành một thử nghiệm hiệu quả trước cả những nước khác”.

Vì vậy, các nhà phát triển vaccine của Trung Quốc đã ra nước ngoài. Mặc dù Hoa Kỳ đã ngăn không cho họ tham gia Chiến dịch phát triển vaccine Warp Speed, các nhà phát triển vaccine đã làm môi giới thỏa thuận với 14 quốc gia khác trên năm lục địa. Họ đã tiến hành các cuộc thử nghiệm lớn ở thế giới Ả Rập – tiêm vaccine ứng cử viên cho các quan chức chính phủ hàng đầu ở đó – và đến Brazil, nơi đại dịch đang hoành hành dữ dội, để thử nghiệm một loại vaccine cũng như nghiên cứu sản xuất ở đó.

Thử nghiệm vaccine của CanSino Biologics ở Vũ Hán. Ảnh: Getty images.

Nhưng Trung Quốc không chỉ tìm kiếm các địa điểm đầy hứa hẹn cho các thử nghiệm lâm sàng. Họ không cần có vaccine khẩn cấp ở quê nhà, vì virus đã bị tiêu diệt phần lớn ở đó. Trung Quốc đang chơi một trò chơi toàn cầu bằng cách cam kết gửi bất kỳ loại vaccine nào đã được kiểm chứng đến các quốc gia đang tiến hành thử nghiệm vaccine, hoặc chia sẻ công nghệ đằng sau chúng. Yip nói: “Họ không cần vaccine để ngăn chặn dịch bệnh ở Trung Quốc. Họ có thể tận hưởng thời gian ngọt ngào này”.

Yanzhong Huang, một chuyên gia y tế toàn cầu tại cả Đại học Seton Hall và Hội đồng Quan hệ Đối ngoại, cho biết đất nước đang “thực sự sử dụng vaccine để thúc đẩy mục tiêu chính sách đối ngoại”. Ông nói “chính sách ngoại giao vaccine” này hoàn toàn trái ngược với “chủ nghĩa dân tộc vaccine” của Warp Speed ​​và nhằm mục đích “lấp đầy khoảng trống mà Hoa Kỳ để lại”.

Stephen Morrison, người chỉ đạo Trung tâm Chính sách Y tế Toàn cầu tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế của Hoa Kỳ cho biết: Đó là một chiến lược được thực hiện rất cẩn thận. “Mục tiêu chiến lược của Chính phủ Trung Quốc là đạt được ảnh hưởng bá chủ trong nền kinh tế sinh học trong vòng một thập kỷ tới.”

Morrison cũng đánh giá, ở Trung Quốc, thái độ của người dân đối với vaccine cũng tương phản với thái độ ở Hoa Kỳ và châu Âu, những nơi có mức độ tin cậy cao. Trước sự ngạc nhiên của các chuyên gia vaccine ở nước ngoài, hàng trăm nghìn người ở Trung Quốc đã xếp hàng để nhận liều vaccine thử nghiệm – ngay cả trước khi hiệu quả và mức độ an toàn của vaccine được chứng minh. Morrison nói: “Người dân vẫn đặt niềm tin và sự tin tưởng vào khoa học và nhà nước. Họ không lo sợ về việc mọi chuyện sẽ diễn ra như thế nào”.

Dựa trên nền tảng đã biết về vaccine virus bất hoạt

Tốc độ mà Chen và các đồng nghiệp của cô có thể có được những bức ảnh đầu tiên đáng chú ý hơn cả khi CanSino được cho là chậm so với mục tiêu.

Mặc dù một số nhà sản xuất vaccine Covid-19 đã khởi động dự án của họ một ngày sau khi trình tự gene của SARS-CoV-2 được công khai vào ngày 10/1, nhưng Giám đốc điều hành của CanSino, Yu Xuefeng đã có sự dè dặt. Ông nói: “Chúng tôi bắt đầu nó vào giữa tháng Giêng, nhưng có một sự do dự”. Yu lo lắng Covid-19 có thể chỉ xuất hiện thoáng chốc, giống như hội chứng hô hấp cấp tính nghiêm trọng (SARS), cũng do một loại coronavirus khác gây ra, từng khiến thế giới báo động vào năm 2003. Các công ty và chính phủ đã đổ nguồn lực vào việc phát triển vaccine, nhưng căn bệnh này đã biến mất một năm sau đó.

Yu đã từng nghiên cứu phát triển vaccine trong gần chín năm tại một chi nhánh của Sanofi Pasteur tại đó cho đến khi đồng sáng lập CanSino – một khu liên hợp giữa Canada và Trung Quốc – vào năm 2009. Một nhóm do Thiếu tướng Chen dẫn đầu đã giúp phát triển sản phẩm trước đó và duy nhất của họ để nhận được sự chấp thuận trước đó: vaccine Ebola dựa trên một loại virus phổ biến và phần lớn vô hại được gọi là adenovirus 5 (Ad5), trong đó họ đính một gene mang trình tự mã hóa cho protein bề mặt của virus Ebola.

Mohammed bin Rashid Al Maktoum (trái), thủ tướng United Arab Emirates, nhận vaccine từ CanSino Biologics vào ngày 3 tháng 11. Ảnh: Getty images.

Yu và nhóm của ông đã cân nhắc việc chế tạo vaccine Covid-19 với RNA thông tin (mRNA) cho protein bề mặt của coronavirus — phương pháp sáng tạo do Pfizer và đối tác BioNTech, “người chiến thắng” trong cuộc đua báo cáo hiệu quả dữ liệu sơ bộ, thực hiện. Nhưng CanSino quyết định làm theo những gì họ biết, sử dụng vectơ Ad5 để mang gene đột biến. Yu nói: “Tôi nghĩ đó là cách nhanh nhất để phát triển một loại vaccine mới”.

Chỉ trong vòng 1 tháng, vaccine ứng viên của CanSino đã sẵn sàng. Và vào ngày 16/3, công ty đã triển khai thử nghiệm vaccine Covid-19 đầu tiên trên thế giới, tại Vũ Hán, để kiểm tra tính an toàn và khả năng kích thích phản ứng miễn dịch. CanSino đã đánh bại Moderna, công ty có ứng cử viên mRNA, mặc dù một thế giới bị biến đổi (TQ) bởi cuộc chạy đua vaccine giữa các công ty phương Tây ít được chú ý.

Một số vaccine ứng viên của Hoa Kỳ và châu Âu, bao gồm AstraZeneca, cũng đã sử dụng adenovirus để mang protein đột biến, một số lựa chọn vectơ Ad5 tương tự như của CanSino, mặc dù có một số lo ngại về cách tiếp cận. Vào năm 2007, hai cuộc thử nghiệm đầy thảm khốc của vaccine AIDS dựa trên Ad5 đã phát hiện ra rằng, nó thực sự làm tăng nguy cơ lây nhiễm HIV (những lý do vẫn còn đang tranh cãi). Điều đáng lo ngại khác là khả năng miễn dịch sẵn có đối với Ad5 có thể tấn công vector, điều này có thể giải thích tại sao, trong những thử nghiệm ban đầu, vaccine CanSino tạo ra phản ứng kháng thể yếu hơn mong đợi. “Chúng tôi thấy có một số tác động”, Yu thừa nhận, “nhưng nó không rõ ràng”. (Dữ liệu về hiệu quả sơ bộ của vaccine AstraZeneca cho thấy khả năng miễn dịch chống lại vectơ adenovirus có thể đã làm giảm hiệu suất của vaccine ứng viên đó).

Hai công ty khác của Trung Quốc là Sinovac Biotech và Tập đoàn Biotec Quốc gia Trung Quốc (CNBG) – một công ty con của một trong những nhà sản xuất vaccine lớn nhất thế giới, Sinopharm thuộc sở hữu nhà nước – đang thực hiện một cách tiếp cận khác: chủng ngừa virus bất hoạt. Điều này không yêu cầu thiết kế protein hoặc RNA phức tạp hoặc kỹ thuật di truyền: Các nhà khoa học chỉ cần bất hoạt virus bằng một chất hóa học (beta propiolactone) và trộn nó với chất bổ trợ (alum) để kích ứng hệ miễn dịch. Về lý thuyết, những loại vaccine như vậy có thể tạo ra các phản ứng kháng thể và tế bào T rộng hơn, bởi vì chúng chứa đầy đủ các protein của virus, chứ không phải là một loại đơn lẻ. Và không giống như vaccine mRNA, phải được bảo quản ở nhiệt độ âm, virus bất hoạt chỉ cần bảo quản một cách bình thường.

Nhưng nhiều nhà khoa học coi vaccine virus bất hoạt là lỗi thời, khó sản xuất với số lượng lớn và có khả năng nguy hiểm. Warp Speed ​​hoàn toàn từ chối cách tiếp cận này. Moncef Slaoui, người đứng đầu bộ phận khoa học của Warp Speed ​​cho biết: “Tôi thực sự không nghĩ rằng vaccine bất hoạt là một ý tưởng hay”.

Một mối lo lớn là vaccine SARS-CoV-2 bất hoạt có thể gây ra bệnh nặng hơn, được gọi là “bệnh hô hấp tăng cường”, ở những người nhận chủng ngừa bị nhiễm bệnh. Về cơ bản, nếu vaccine loại này kích hoạt các kháng thể không hiệu quả, chúng có thể hình thành các phức hợp miễn dịch làm tắc nghẽn phổi. Điều này xảy ra với một loại vaccine chống lại virus hợp bào hô hấp được tiêm cho trẻ em vào những năm 1960, và trong các thí nghiệm trên động vật với vaccine chống lại bệnh SARS và một bệnh do coronavirus khác, hội chứng hô hấp Trung Đông. Triển vọng phát triển hàng loạt virus lớn trước khi tiêu diệt nó cũng đặt ra nhiều thách thức về sự thoát khỏi phòng thí nghiệm của virus, đã xảy ra hi lần đối với virus bại liệt ở châu Âu trong vòng 5 năm qua.

Nhưng vaccine virus bất hoạt, không giống như mRNA và các công nghệ khác được hỗ trợ bởi Warp Speed, có một hồ sơ theo dõi vững chắc. “Vaccine bất hoạt là một trong những cách tiếp cận đã thử và thành công”. Meng Weining, một giám đốc cấp cao của Sinovac, cho biết công ty đã so sánh phương pháp bất hoạt – mà họ đã sử dụng để tạo ra sáu loại vaccine – với hai chiến lược khác trong mô hình động vật. Meng nói: “Vaccine virus bất hoạt cho kết quả tốt hơn rất nhiều”.

Việc sản xuất vaccine virus bất hoạt không phải là một trở ngại với Trung Quốc. Ví dụ, CNBG có “nhân lực khổng lồ: 10.000 nhân viên và nhà khoa học, năng lực sản xuất khổng lồ”, Nicholas Jackson, người đứng đầu văn phòng Liên minh Đổi mới chuẩn bị sẵn sàng trước Dịch bệnh (CEPI) tại Trung Quốc và trước đây làm việc về R&D vaccine tại Pfizer cho biết. “Họ là (bộ máy) quái vật rất có năng lực.” Và, quan trọng đối với chính sách ngoại giao vaccine của Trung Quốc, nhiều quốc gia khác có các nhà sản xuất đã sản xuất vaccine virus bất hoạt trong nhiều thập kỷ.

Các nhà sản xuất cho biết họ có thể sản xuất tổng cộng 1,5 tỷ liều vào năm tới. Và các quốc gia không thể tiếp cận vaccine do Warp Speed ​​cung cấp – đặc biệt là các quốc gia đăng cai thử nghiệm tính hiệu quả của Trung Quốc – có thể có nguồn cung cấp vaccine an toàn hơn.

Ngoại giao vaccine

Thủ tướng chính phủ Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE), Sheikh Mohammed bin Rashid Al Maktoum, vào ngày 3/11 đã tweet một bức ảnh của mình ở Dubai, tay áo kandura bên phải cuộn cao, được tiêm vaccine CNBG Covid-19. Al Maktoum viết: “Chúng tôi cầu chúc mọi người an toàn và sức khỏe dồi dào, và chúng tôi tự hào về đội ngũ của mình, những người đã làm việc không ngừng để cung cấp vaccine này ở UAE”. Hai trong số các bộ trưởng hàng đầu của đất nước đã nhận được vaccine này ba tuần trước đó.

UAE đã trở thành nền tảng cho các thử nghiệm hiệu quả của CNBG và đang theo sau sự dẫn đầu gây tranh cãi của Trung Quốc trong việc cho phép mọi người nhận vaccine ngoài các thử nghiệm lâm sàng.

Trong một hội nghị truyền hình vào ngày 23/6 giữa UAE và Trung Quốc, các quan chức y tế, đại sứ và giám đốc điều hành CNBG đã ngồi tại các bàn dài trong các phòng được trang trí bằng cờ của mỗi nước và cùng nhau ăn mừng quyết định tiến hành một cuộc thử nghiệm hiệu quả. Cuộc thử nghiệm kể từ đó đã mở rộng sang Bahrain, Ai Cập và Jordan và hy vọng sẽ tuyển được 45.000 người.

CNBG cho biết họ đến UAE để thử nghiệm hai loại vaccine virus bất hoạt, vì tỷ lệ nhiễm SARS-CoV-2 cao ở đó nên tăng tốc độ thu nhận tín hiệu hiệu quả. Nhưng ngoại giao và thương mại cũng thúc đẩy theo quyết định này. UAE có lực lượng lao động nước ngoài khổng lồ của UAE, có nghĩa là những người tham gia thử nghiệm đến từ 125 quốc gia khác nhau. Huang nói: “Nếu bạn có thể chứng minh những vaccine này hiệu quả ở UAE, thì điều đó có nghĩa là mọi người trên thế giới sẽ nghĩ rằng vaccine cũng sẽ hiệu quả ở quốc gia của họ”.

Huang bình luận thêm rằng thông qua một loạt các thử nghiệm ở nước ngoài, Trung Quốc hy vọng sẽ xây dựng thiện chí đối với Sáng kiến ​​Vành đai và Con đường (BRI), một khoản đầu tư lớn vào cơ sở hạ tầng ở hơn 100 quốc gia để tăng cường thương mại. Ông nói: “Trung Quốc muốn làm việc với những quốc gia này và ưu tiên họ có vaccine. Họ tin rằng điều này sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực hiện BRI”.

Trung Quốc đã chọn Brazil bởi vì với một đại dịch ngoài tầm kiểm soát – nước này đứng thứ ba trên thế giới về tổng số ca nhiễm corona, với hơn 100.000 ca mới mỗi tuần – quốc gia này là một nam châm cho việc thử nghiệm vaccine và đang rất cần vaccine. Bang São Paulo vào tháng chín đã cam kết 90 triệu USD cho Sinovac để đổi lấy 46 triệu liều. (Đáng chú ý, giá này rẻ hơn 10 lần so với giá mà Chính phủ Mỹ đang trả cho vaccine mRNA Pfizer-BioNTech và Moderna). Và Brazil có thể tăng nguồn cung bằng cách tự sản xuất vaccine: Sinovac cho biết họ có thể chuyển giao công nghệ của mình cho Viện Butantan, một nhà sản xuất vaccine lớn ở São Paulo, một sự hợp tác mà Meng mô tả là “đôi bên cùng có lợi”.

Trung Quốc đã có những cuộc “chiêu đãi” nồng nhiệt hơn ở các nước khác. Vào tháng chín, Thổ Nhĩ Kỳ đã tiến hành một cuộc thử nghiệm hiệu quả của vaccine Sinovac đối với 13.000 người. Serhat Ünal, người đứng đầu Viện vaccine của Đại học Hacettepe – tương tự như Butantan – và thuộc hội đồng khoa học của Bộ Y tế, cho biết Thổ Nhĩ Kỳ có “cơ sở hạ tầng tốt cho các nghiên cứu giai đoạn III” và, không giống như Hoa Kỳ và nhiều nước châu Âu, họ chào đón một nhà sản xuất vaccine Trung Quốc.

Ba nhà sản xuất Trung Quốc cũng đã lên kế hoạch hoặc đang tiến hành các thử nghiệm hiệu quả lớn ở Indonesia, Pakistan, Ả Rập Saudi, Mexico, Argentina và Chile (xem bản đồ ở trên). Đó là một chiến lược tốt, Ünal nói. Ông nói: “Khi bạn thực hiện giai đoạn III ở các quốc gia khác nhau, nó minh bạch hơn, đáng tin cậy hơn”.

Một canh bạc an toàn 

Trong bối cảnh đại dịch đã bị đẩy lùi ngay tại “sân nhà”, Trung Quốc đang tiêm chủng cho người dân của mình như một biện pháp bảo hiểm. Yu, ở CanSino cho biết hàng nghìn binh lính làm nhiệm vụ gìn giữ hòa bình đã được tiêm vaccine của công ty anh trước khi đi đến những nơi có mức độ nhiễm Covid-19 cao. CNBG cho biết “hàng trăm nghìn” người ở Trung Quốc đã được tiêm vaccine. “Bằng cách làm này, chúng tôi có thể xây dựng hàng rào miễn dịch giữa các nhóm như nhân viên y tế, nhân viên phòng chống đại dịch và nhân viên tuần tra biên giới,” công ty giải thích trong văn bản trả lời phỏng vấn của tờ Science. 

Yip, người đã đứng đầu văn phòng Trung Quốc của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa dịch bệnh Hoa Kỳ trong bốn năm, nói rằng Chính phủ Trung Quốc thậm chí đã xem xét việc tiêm chủng cho toàn bộ Bắc Kinh sau khi bùng phát Covid -19 ở đó vào tháng sáu. Yip nói rằng, nếu có trên 500 trường hợp nhiễm virus, “họ sẽ tiêm vaccine hết tất cả mọi người ở Bắc Kinh.” Nhưng cuối cùng, việc truy nguồn tiếp xúc, xét nghiệm và cách ly người nhiễm đã hạn chế được trường hợp bùng phát là 335 người.

Morrison nói rằng chính phủ Trung Quốc rõ ràng đã “quyết định ở các cấp cao nhất” là việc tạo ra bối cảnh hiện tại đã đạt được lợi thế tiếp thị toàn cầu bằng cách đưa vaccine COVID-19 lần đầu tiên được sử dụng rộng rãi. Ông nói: “Nó mang rủi ro cao nhưng nếu thế cờ vaccine thành công, hình ảnh của Trung Quốc sẽ được nâng tầm cả trong và ngoài nước”. 

Hiện tại, Brazil đang sử dụng vaccine của Trung Quốc. Với số ca bệnh tăng cao, sự xuất hiện của chỉ 120.000 liều CoronaVac vào ngày 19/11 đã trở thành một câu chuyện thời sự lớn. Hầu hết người Brazil xem CoronaVac là “một lựa chọn khả thi”. “Tôi sẽ nhận nó, không có nghi ngờ nào – và không cần suy nghĩ,” Kallas, Esper Kallas, người đứng đầu địa điểm thử nghiệm vaccine tại Đại học São Paulo cho biết. “Tin tức về Pfizer và Moderna được coi như là giải pháp, nhưng vấn đề là cả hai
loại vaccine này đều không nằm trong tầm kiểm soát của Brazil”.

Vaccine phát triển nhanh của Trung Quốc có thể sẽ đứng đầu và được chào đón ở Brazil cũng như nhiều nơi trên thế giới.□

Đức Phát lược dịch
https://science.sciencemag.org/content/370/6522/1263?