Trẻ em Việt Nam: Tinh thần học bền bỉ bất chấp nghịch cảnh

Có phải trẻ em sống trong gia đình có hoàn cảnh bất lợi hay phải nếm trải các cú sốc sẽ có kết quả học tập kém hơn so với trẻ em sống trong điều kiện gia đình đầy đủ và êm đềm?

Câu hỏi này là điểm xuất phát của một nghiên cứu mới do nghiên cứu sinh Nhu Truong (ĐH Stockholm, Thụy Điển) và giáo sư Moris Triventi (ĐH Milan, Ý) thực hiện dựa trên dữ liệu thu được từ hai cuộc khảo sát 3.000 trẻ em Việt Nam, từ sáu tháng đến 15 tuổi và từ 8 đến 22 tuổi trong vòng 15 năm (2002 – 2016).

Thảo luận về bất bình đẳng trong giáo dục ở trẻ em, đặc biệt những em sống trong các gia đình nghèo ở những quốc gia đang phát triển, thu hút sự chú ý toàn cầu. Có hàng triệu trẻ em trên thế giới không đủ điều kiện tiếp cận với hệ thống giáo dục bình đẳng. 53 % học sinh cuối tiểu học ở quốc gia thu nhập trung bình và thấp không biết đọc và hiểu một câu chuyện đơn giản, 262 triệu học sinh tiểu học và trung học cơ sở bỏ học, ít nhất 175 triệu trẻ em đến tuổi đi học không đến trường, dẫn đến một vòng lặp đói nghèo trong tương lai. Ở Việt Nam, xấp xỉ 14,5 % trẻ em sống trong tình trạng nghèo đa chiều, 18,6 % trẻ em nông thôn và 5 % trẻ em thành thị khó tiếp cận dịch vụ thiết yếu như nước sạch, vệ sinh và giáo dục. Nhiều trẻ em, đặc biệt những em lớn lên trong nghèo đói, vẫn có nguy cơ chịu đựng đa cú sốc bất lợi như thiên tai, mất mùa, cha mẹ mất sớm hoặc bệnh tật. 

Với câu hỏi có phải trẻ em sống trong gia đình có hoàn cảnh bất lợi hay phải nếm trải các cú sốc hay số lượng các cú sốc đó sẽ dẫn đến kết quả học tập kém hơn so với trẻ em sống trong điều kiện gia đình đầy đủ và êm đềm, hai nhà nghiên cứu đã tập trung vào phân tích năm cú sốc cơ bản (cha mẹ ốm, mất sớm, sốc nông nghiệp, mất việc/thu nhập, thiên tai) đối với học tập của trẻ em. 

Phân tích dữ liệu, họ phát hiện mối liên hệ giữa trình độ học vấn của cha mẹ và năng lực học tập của trẻ em, trong đó việc cả cha và mẹ chỉ có trình độ tiểu học hoặc thấp hơn có liên quan đến kết quả bài kiểm tra toán thấp hơn so với trẻ em có bố mẹ trình độ học vấn cao hơn. Hơn nữa, trẻ em lớn có cha mẹ có trình độ tiểu học, dưới tiểu học hoặc gia đình có thu nhập thấp có khả năng tụt hậu nhiều hơn so với thông thường. 

Thiên tai là cú sốc có tác động đáng kể lên kết quả học tập, đặc biệt với trẻ em lớn, thể hiện rõ nét ở việc điểm toán thấp hơn và có khả năng giảm sự tiến triển trong học tập. Điều này nhấn mạnh vào hệ quả của thiên tai lên quá trình học tập, trực tiếp và gián tiếp. Do Việt Nam chịu nhiều tác động của biến đổi khí hậu nên các sự kiện liên quan đến khí hậu, kinh tế, cơ sở vật chất có thể làm khuếch đại thách thức, ví dụ như mất mát thu nhập do thiên tai khiến nhiều gia đình phải giảm chi tiêu cho giáo dục và sự hư hại của cơ sở hạ tầng, qua đó làm giới hạn khả năng tới trường của trẻ em và tác động đến kết quả học.

Tuy nhiên, cú sốc nông nghiệp, điều kiện sức khỏe gia đình và sự hậu thuẫn kinh tế có ảnh hưởng không đáng kể lên kết quả học tập, cho thấy sự khác biệt với những quốc gia khác và chỉ ra sức chống chịu độc đáo của người Việt Nam.

Hai nhà nghiên cứu lý giải, có thể sức chống chịu này bắt rễ từ văn hóa coi trọng giáo dục của Việt Nam và coi giáo dục như con đường thăng tiến, do chịu ảnh hưởng sâu sắc giá trị của đạo Khổng và truyền thống tập thể. Cả cha mẹ và con cái đều coi giáo dục là điều thiết yếu để thăng tiến kinh tế và địa vị xã hội nên thường ưu tiên cho giáo dục, ngay cả khi đối diện với khó khăn. Văn hóa này có thể thúc đẩy sức chống chịu của trẻ em khiến chúng thêm bền bỉ trong học tập, bất chấp nghịch cảnh. Thêm vào đó, việc thực hiện Kế hoạch hành động quốc gia giáo dục cho mọi người (2003-2015) có thể góp phần tạo thành môi trường hỗ trợ các em vượt qua nghịch cảnh.   

Kết quả được nêu chi tiết trong “How do adverse family characteristics and shock events shape children’s educational outcomes in Vietnam? – Evidence from Young Lives surveys”, xuất bản trên tạp chí International Journal of Educational Development.□

Bài đăng Tia Sáng số 16/2025