Đôi lời về bài thơ “Hà Nội – phố”

1 – Bài thơ của Phan Vũ viết vào tháng chạp năm 1972, khi cuộc chiến tranh Mỹ – Việt đang trong giai đoạn cuối, khi sự khốc liệt và chịu đựng trên khắp xứ sở như đã đến mức tột cùng. Huỷ diệt có thể dẫn đến sớm kết thúc cuộc chiến. Bài học về hai thành phố Nhật Bản vẫn còn. Có lẽ trong quyết định rải thảm Hà Nội bằng pháo đài bay B52 có mối liên hệ này.

Hà Nội – thành phố nhỏ, nghèo, lặng lẽ, ít màu sắc rực rỡ. Cái màu sắc chính khi đó là màu xanh xám. Màu xanh của rêu tường, màu xanh của áo phòng không.
Viết gửi những người đi xa khi thành phố quê hương đang bị tàn phá khốc liệt, bài thơ của Phan Vũ không có tiếng bom rơi, không có nhà đổ, không có người chết. Chỉ có lời bình thản của những ngày bình an. Giữa sự sống và cái chết, bình thản là một chọn lựa.

2 – Tuy phân ra nhiều chương, nhưng bài thơ như không có sự khác biệt giữa các chương. Tất cả là cảm xúc của tác giả về phố và người Hà Nội. Ba chữ Ta còn em được lặp nhiều lần, mở đầu cho nhiều khổ thơ. Đại từ em phải chăng có thể hiểu là phố Hà Nội, là người con gái nào đó ẩn hiện suốt bài thơ? Tác giả, người ở lại trong thành phố bom rơi, như đã hoá thân. Ta còn em… vì không muốn mất và không mất.

Bài thơ nhiều hình ảnh, từng chữ, từng câu được chắt lọc kĩ lưỡng. Nhưng có lẽ điều làm bài thơ thật hay là những câu chắt lọc rất đẹp ấy được viết thật giản dị. Giản dị như nói, như những lời người thân nhắn gửi. Và vì thế mà gửi gắm được tới người đọc, tới người đi xa.

3 – Thơ có nhạc và nhạc có thơ. Hay vì bản nhạc đã thấm vào lòng mà đọc bài thơ luôn thấy ngân nga tiếng hát. Hay vì bài thơ ngọt ngào mà khi đọc lòng thường cất tiếng hát theo.

4 – Hà Nội – phố có nhiều câu chữ, nhiều hình ảnh “đắt”, gợi cảm xúc, gợi nhớ về những gì thật riêng của thành phố, những gì thật riêng của mỗi người. Đó là những lời tần ngần về ngôi sao lẻ, chiếc lá lạc, mối tình hờ, giàn thiên lý chết khô, giọt sương nhoà nhoà bóng điện, tóc xoã xoã bờ vai…

Một chút nao nao, một chút bâng khuâng, một chút lung linh.

Về những căn nhà cũ của ba mươi sáu phố phường. Ở Hà Nội, chỉ những nhà đã xây cất từ thời Pháp mới có thang gác bằng gỗ, cũ lắm rồi.

Thang gác cọt kẹt thời gian
Thân gỗ…

Về Hồ Tây mênh mông mà đứng đâu cũng thấy chiều tan trên mặt nước.

Nắng chiều phai trên sóng Tây Hồ.
Những bước chân tìm nhau
Rất vội

Về những mái nhà xưa xiêu xiêu cùng năm tháng.

Tháng năm buồn lệch xô ngói âm dương
Ai đó ngồi bên gốc đại

Về tiếng chuông chiều nhà thờ quen thuộc.

Chiều tan lễ,
Chuông nguyện còn mãi ngân nga…

Về một cuộc sống còn nhiều vất vả, một thuở xa xưa đã hào hoa.

Toa xe điện cuối ngày.
Áo bành tô cũ nát
Lanh canh! Lanh canh!

Về say đắm quên cả đất trời.

Người nghệ sỹ lang thang hè phố
Bơ vơ
Không nhớ nổi con đường.
Ngay trước cổng nhà mẹ cha

Và khắc khoải của sự sáng tạo vốn không có bến bờ.

Những câu thơ, những bức tranh
Đời đời
Lỡ dở…

5 – Bài thơ thấp thoáng nét kiêu sa của người con gái.

Rì rào cơn lốc nhỏ
Gót chân ai qua mùa lá đổ?

Để rồi mọi gã trai Hà nội si tình

Lặng lẽ theo em về phố…

Nhưng nhiều hơn vẫn là những con người của cuộc sống hằng ngày bình dị, là bà quán mê câu chuyện nàng Kiều, là cô nàng mắt lúng liếng, đong đưa, là những chàng trai say suốt mùa…

6 – Hà Nội – phố có nhiều câu thơ lạ và đẹp, và vì thế mà đẹp hơn.

Khuôn mặt chưa quen
Bỗng xôn xao nỗi khổ!

Người ta thường chỉ nói xôn xao nỗi nhớ. Nhưng nhớ đã thành khổ là nhớ lắm. Thấy khổ vì người lạ thì chắc đã thầm mong nhiều. Khổ nhưng mong nên mới xôn xao.

Ta còn em tiếng trống tan trường
Áo thanh thiên điệp màu liễu rủ.
Đôi guốc cao mài mòn đại lộ

Guốc gỗ mài mòn được đại lộ bao giờ? Thuở ấy con gái Hà Nội hay đi guốc. Đôi guốc được tác giả hai lần nói đến trong bài thơ.

Đôi guốc bỏ quên bên ghế đá

Bỏ quên guốc bên ghế đá thì phải say sưa lắm, cũng say như áo qua cầu gió bay.

Ta còn em cô hàng hoa
Gánh mùa thu
Qua cổng chợ

Hà Nội có nhiều làng trồng hoa, Nhật Tân, Nghi Tàm, Quảng Bá, Ngọc Hà… những làng quanh Hồ Tây. Đàn bà, con gái nhà trồng hoa cũng thường là người gánh hoa vào phố bán. Gánh hàng hoa Hà Nội đã đi vào văn học mấy chục năm trước. Gánh gồng là việc nặng, nào có thơ gì. Nhưng gánh mùa thu vào phố thì thật đẹp, thật trân trọng và biết ơn.

Thơ ca hay nói đến Hà Nội với hoa lan, hoa sữa. Cây bàng lại thường đem lại cho tôi thật nhiều nỗi nhớ về tuổi thơ Hà Nội. Lũ trẻ con chúng tôi thường đi chọc hay ném những quả bàng chín vàng ăn ngọt lừ. Rồi hạt bàng phơi khô đập lấy nhân ăn béo ngậy. Cây lá xứ mình xanh quanh năm, ít cây như cây bàng lá chuyển màu từ xanh sang đỏ, rồi rụng rồi chỉ còn những cành trơ trụi khẳng khiu run run trong gió bấc (mà tác giả bài hát Hà Nội – phố đã gọi là cây bàng mồ côi mùa Đông).

Ta còn em chiếc lá bàng đầu tiên
Nhuộm đỏ

Đấy là khi mùa đông đến. Rồi mùa Đông đi qua mùa Xuân tới, khi trời Hà Nội hơi mưa phùn, hơi se se lạnh, cây cối trổ lộc, sẽ thật ấm lòng nhìn thấy cành cành xanh nõn lá non.

Chi chít chồi sinh
Màu ước vọng in hình

Và mùa Xuân bỗng xôn xao khi qua đường chợt thoáng thấy tay trần con gái trong cửa sổ.

Ta còn em cánh tay trần
Mở cửa
Mùa Xuân trong khung

7 – Từ thuở mang gươm đi mở cõi
Trời Nam thương nhớ đất Thăng Long…

Tháng chạp năm 1972, sau hai năm đầu đại học ngành toán, tôi đã trong quân đội và xa Hà Nội. Đêm đêm trong căn hầm bên bờ Thạch Hãn chúng tôi quây quanh chiếc đài bán dẫn nhỏ ngóng chờ giọng nói thân quen, “đây là tiếng nói Việt Nam, phát thanh từ Hà Nội, thủ đô nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà”. Biết Hà Nội bị B52 đe doạ. Rồi một ngày bỗng không bắt được tín hiệu gì, mở máy chỉ thấy u u. Nhìn về trời đêm phương Bắc xa xăm mà lòng thắt lại…

Hà Nội bé nhỏ đã qua gần một thế kỷ của xung đột và chinh chiến, của những tàn phá và xây dựng, của những điều làm Hà Nội “đẹp và chưa đẹp”. Trong những ngày khốc liệt ấy, cái “ta còn” trong bài thơ của Phan Vũ là tình yêu bình dị của cuộc sống Hà Nội. Mãi mãi vẫn còn!

Hà Nội – phố, Em ơi!

HÀ NỘI – PHỐ

* Gửi những người Hà Nội đi xa…

Chương một

Em ơi ! Hà Nội – phố !
Ta còn em mùi hoàng lan
Còn em hoa sữa.
Tiếng giày gọi đường khuya
Thang gác cọt kẹt thời gian
Thân gỗ…
Ta còn em màu xanh thật đêm
Ngôi sao lẻ
Xào xạc chùm cây gió
Chiếc lá lạc vào căn xép nhỏ
Lá thư quên địa chỉ.
Quay về…

Ta còn em một gốc cây,
Một cột đèn
Ai đó chờ ai?
Tóc cắt ngang
Xõa xõa bờ vai…
Ta còn em ngã ba nào?
Chiếc khăn quàng tím đỏ,
Khuôn mặt chưa quen
Bỗng xôn xao nỗi khổ!
Góc phố ấy mở đầu
Trang tình sử…
 
Ta còn em con đường vắng
Rì rào cơn lốc nhỏ.
Gót chân ai qua mùa lá đổ?
Nhà thờ Cửa Bắc,
Chiều tan lễ,
Chuông nguyện còn mãi ngân nga…

Chương hai

Ta còn em khúc tự tình ca
Đôi chim khuyên gọi nhau trong bụi cỏ
Đôi guốc bỏ quên bên ghế đá,
Tiếng ve ra rả mùa hè…
Còn em đường cũ Cổ Ngư
La đà,
Cành phượng vĩ.
Hoàng hôn xa đến tự bao giờ,
Nắng chiều phai trên sóng Tây Hồ.
Những bước chân tìm nhau rất vội,
Tiếng thì thầm sớm hôm buổi tối,
Cuộc tình hờ
Bỗng chốc
Nghiêm trang…

Chương ba

Ta còn em đường lượn mái cong
Ngôi chùa cũ,
Tháng năm buồn lệch xô ngói âm dương
Ai đó ngồi bên gốc đại,
Chợt quên ai kia
Đứng đợi bên đường.

Chương bốn

Em ơi ! Hà Nội – phố !
Ta còn em đám mây in bóng rồng bay
Cổng đền Quán Thánh
Cờ đuôi nheo ngũ sắc
Còn em dãy bia đá
Nhân tình Hội tụ
Rêu phong gìn giữ nét tài hoa…
(…)
 
Ta còn em tiếng trống tan trường
Áo thanh thiên điệp màu liễu rủ.
Đôi guốc cao mài mòn đại lộ,
Một ngả nào lưu dấu gót tài hoa.
Còn em mãi mãi dáng kiêu sa
Lặng lẽ theo em về phố…

Ta còn em những ánh sao sa,
Tia hồi quang
Chớp chớp trên đường
Toa xe điện cuối ngày,
Áo bành tô cũ nát…
Lanh canh! Lanh canh!
Tiếng hằng ngày hay hồi âm
Thuở chiềng khua?…
Ta còn em ngọn đèn khuya
Vùng sáng nhỏ
Bà quán mải mê câu chuyện
Nàng Kiều
Rượu làng Vân lung linh men ngọt
Mắt cô nàng lúng liếng đong đưa
Những chàng trai say suốt mùa…

Chương năm

Ta còn em cánh cửa sắt
Lâu ngày không mở.
Nhà ai?
Qua đó.
Bâng khuâng nhớ tuổi học trò
Còn em giàn thiên lý chết khô,
Cỏ mọc hoang trong vườn nắng,
Còn em tiếng ghi-ta
Bập bùng
Tự sự
Châm lửa điếu thuốc cuối cùng
xập xoà
Kỷ niệm
Đêm kinh kỳ thuở ấy,
Xanh lơ…

Ta còn em chiếc lá bàng đầu tiên
Nhuộm đỏ
Cô gái gặp nắng hanh.
Chợt hồng đôi má
Cơn mưa nào đi nhanh qua phố
Một chút xanh hơn
Trời Hà Nội hôm qua…
Ta còn em cô hàng hoa
Gánh mùa thu
Qua cổng chợ
Những chùm hoa tím
Ngát
Mùa thu…

Chương sáu

Em ơi ! Hà Nội – phố
Ta còn em Một màu xanh thời gian
Chợt nhoè,
Chợt hiện
Chợt lung linh ngọn nến,
Chợt mong manh
Một dáng
Một hình

Ta còn em một phút mê cuồng
Người nghệ sỹ lang thang hè phố
Bơ vơ
Không nhớ nổi con đường.
Ngay trước cổng nhà mẹ cha
Còn em một bóng chiều sa
Những câu thơ, những bức tranh
Đời đời
Lỡ dở…

Chương bảy

Em ơi ! Hà Nội – phố
Ta còn em những giọt sương
Nhoà nhoà bóng điện
Mặt nước Hồ Gươm
Một đêm trở lạnh.
Cánh nhạn chao nghiêng
Chiều cuối,
Giã từ…

Em ơi! Hà Nội – phố!
Ta còn em cánh tay trần
Mở cửa
Mùa xuân trong khung:
Giò phong lan
Điệp vàng rực rỡ
Từng cây khô óng ả sợi tơ hồng
Đường phố dài
Chi chít chồi sinh
Màu ước vọng in hình
Xanh nõn lá…
Ta còn em,
Hà Nội – phố, em ơi!
Ta còn em,
Em ơi! Hà Nội, phố…

Tháng chạp 1972
Phan Vũ ( trích)